اراک یکی از کلان‌شهرهای ایران، از بزرگترین شهرهای مرکز ایران و مرکز استان مرکزی و شهرستان اراک است. جمعیت اراک در سال ۱۳۹۵ خورشیدی برابر با ۵۲۰٬۹۴۴ نفر بوده که از این نظر قطب جمعیتی استان مرکزی و هجدهمین شهر پرجمعیت ایران به حساب می‌آید.
(برای آشنایی با شهرداری اراک کلیک کنید.)
از قرن دوم اسلامی ناحیه بین همدان، ری و اصفهان، عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق معرب اراک است. اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. بانی شهر اراک، یوسف خان گرجی معروف به سپهدار بود که شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰٬۰۰۰ تومان ساخت. در شهر جدید تمامی تأسیسات شهری از قبیل قنات، حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه، سقاخانه، بازار و ارگ حکومتی ساخته شد. با رونق‌گیری اقتصاد شهر و عبور راه‌آهن سراسری از شهر، مهاجرت به شهر افزایش یافت.
شهر اراک دارای زمستان‌های سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک است و کوه‌های اطراف شهر، تالاب میقان و دشت فراهان، بر آب و هوای آن تأثیر می‌گذارند. شهر در میان پایکوه‌های داخلی رشته‌کوه زاگرس قرار دارد و از جمله شهرهای امن از نظر لرزه‌خیزی است که احتمال وقوع زلزله بالای ۵ ریشتر در آن بسیار ضعیف است.
نام
از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عراق معرب اراک است. تاریخ بنیان اراک به دو قرن پیش و به دوران قاجار بازمی‌گردد. در آن زمان شهر به نام قلعه سلطان آباد خوانده می‌شد. علت نام‌گذاری این بود که شهر به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. نام شهر بعدها به سلطان‌آباد، سپس به سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی اراک شد. سعید نفیسی می‌گوید: چون می‌خواستند نام قدیم را زنده کنند، نام شهر عراق را به اراک تبدیل نمودند. هرتسفلد محقق آلمانی شکل فارسی اراک را به معنی سرزمین هموار می‌داند.
برای واژه «اراک» معانی گوناگونی ذکر شده که تعدادی از آنها عبارتند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. بعضی افراد معتقدند واژه «اراک» برگرفته از ایراک و معرب آن کلمه عراق است. زیرا در دوره های باستان به مرکز فلات ایران، ایرانستان و ایرانک گفته می‌شد و در دوره اسلامی و به ویژه از قرن یازدهم میلادی جغرافی نویسان مسلمان، منطقه یا سرزمین اراک را به صورت عربی شده آن، یعنی عراق تلفظ کردند. ولایت اراک، منطقه وسیعی را شامل می‌شد. نام شهر که ابتدا قلعه‌ای نظامی در کنار روستای کرهرود بود. قلعه سلطان‌آباد، بعد سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراک تغییر نام داد.
پیشینه
اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر که ابتدا قلعه ای نظامی در کنار روستای کرهرود بود قلعه سلطان‌آباد، بعد سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراک تغییر نام داد. بانی شهر اراک یوسف‌خان گرجی معروف به سپهدار بود که شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰٬۰۰۰ تومان ساخت. در شهر جدید تمامی تأسیسات شهری از قبیل قنات، حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه، سقاخانه، بازار و ارگ حکومتی ساخته شد. با رونق‌گیری اقتصاد شهر و عبور راه‌آهن سراسری از شهر، مهاجرت به شهر افزایش یافت.
پیش از ساخت شهر: پیش از ساخت شهر در جای کنونی و در پیرامون آن چند ده وجود داشت، در جنوب شهر ده قلعه و قلعه‌نو و در غرب شهر ده حصار بود که برای ساخت شهر ویران شدند. در جای کنونی شهر دهی به نام دستگرده وجود داشته است که از آثار آن قناتی باقی‌مانده که به «قنات ده» شناخته می‌شود.
علت ساخت شهر اراک: تا قبل از سال ۱۳۱۷ خورشیدی، شهر اراک با نام‌های عَراق و پیش از آن سلطان‌آباد شناخته می‌شد. بانی شهر یوسف‌خان گرجی (معروف به سپهدار عراق) بود. بر پایه روایت‌ها، پیش از ساخت شهر، در محل آن هشت یا ده قلعه به نام‌های خان باباخان، حصار، ده کهنه، مرادآباد، آقا سمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت و مردمان قلعه‌ها همیشه در حال درگیری با یکدیگر بودند، یوسف خان از درگیری‌های قلعه‌ها، شرح حالی به فتحعلی شاه قاجار نوشت. وی دستور ویران کردن قلعه‌ها و ساخت شهری جدید را از شاه دریافت کرد.
در آن زمان در این ناحیه دو طایفه نیرومند ساکن بودند، خان‌های فراهان که در بخش فراهان کنونی ساکن بودند و خان‌های کَزاز که در بخش زالیان کنونی ساکن بودند. سرانجام یوسف خان گرجی تصمیم می‌گیرد که شهر را در محل کنونی که واپسین نقطه قلمرو فراهان و نخستین نقطه قلمرو کزاز بود بنا کند تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.
او مکان شهر جدید را در منطقه‌ای خوش منظره (روی خرابه‌های دسکره) که در مرکز ولایت عراق عجم بود و به اطراف اشراف کامل داشت، انتخاب کرد. این خطه در دامنه شمالی رشته کوه سفیدخانی قرار داد که از شدت سرمای زمستان و گرمای تابستان محفوظ و از امکان ارتباطی و منابع آب قنات‌ها بهره‌مند بود. تاریخ بنای شهر طبق سنگ نوشته‌های سر در بازار جمله «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» است که با محاسبه حروف ابجد، برابر با ۱۲۳۱ قمری و ۱۸۰۸ میلادی می‌باشد. با این حال، تاریخ‌های دیگری نیز در خصوص بنای شهر اراک و آغاز سکونت در آن، در اسناد حکومتی و دست نوشته های مورخان ذکر شده‌است که بازه ای از ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۱ را در بر می‌گیرد. بنای شهر اندیشیده شده شامل بنای ارگ دولتی از جمله کلیه ادارات آن روز، مدارس، تعداد زیادی مسجد، حمام، کوچه، اماکن مسکونی، بازار، برج و بارو و تمام تأسیسات شهری بود. یوسف‌خان که شهرهای گرجستان و قفقاز را بررسی کرده بود، سعی کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که در آن تمام کوچه‌ها در فواصل معین یکدیگر را قطع کنند و عرض همه آنها ۶ ذرع محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در وسط آن تعبیه شد که برای عموم مردم در دسترس قرار گیرد. بنابر اسناد تاریخی دوره قاجار، برای بناهای ساخته‌شده در این شهر، مبلغ ۲۰۰ هزار تومان هزینه اختصاص یافت و ساخت آن ۳ سال طول کشید. شهر اراک از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق اسلوب منظیم شکل گرفت و در آن تمام پیش بینی‌های لازم انجام گرفته بود. اراک از معدود شهرهای ایران است که طبق نقشه ساخته شده است. تریزر، مهندس فرانسوی که به همراه ژنرال گاردان از سوی ناپلئون به ایران آمده بود، اراک را مطابق شهر نیس فرانسه طراحی کرد.
طول قلعه اولیه ۸۵۰ متر و عرض آن در حدود ۶۰۰ متر بوده‌است. کوچه‌های موازی و مستقیم آن، ۸ در ۶ بوده که مجموعا ۴۸ بقعه را تشکیل می‌دهند. در اطراف شهر قدیم اراک، خندقی به عمق ۸ متر حفر شده بود که همراه با دیوارهای تنومند شهر و ۸ برج احداث‌شده در دیوارها و ۵ عراده توپ اهدایی از جانب فتحعلی‌شاه (در سال ۱۲۴۴ هجری قمری)، به خوبی می‌توانستند در مقابل تاراج یاغیان یا حملات سایر والیان و حاکمان، مردم شهر را محافظت نمایند. قلعه از همان ابتدا دارای چهار دروازه بود و بازار کنونی اراک شبکه ارتباطی داخلی این دروازه‌ها بود. این دروازه‌ها عبارتند از:
. دروازه شهرجرد در شرق
. دروازه راهزان در شمال
. دروازه حاج علینقی در غرب
. دروازه قبله در جنوب
این شهر تا سال ۱۲۷۱ هجری قمری محل سکونت سپهدار قشون عراق عجم بود و دولت بیشتر به خاطر جنبه راهبردی شهر به آن توجه داشت. در این سال به نقل از اعتماد السلطنه، میرزا حسن، نایب الحکومه عراق، دکان‌های شهر سلطان آباد و عمارت و باغ‌های دیوانی تعمیر و درختکاری شد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه های گوناگون به شهر آورده شدند و ساکن شدند.
قلعه مزبور در سال ۱۲۷۲ هجری قمری به وسیله محمدحسن خان امیرنظام، برادر امیرکبیر، تعمیر و درختکاری شد. در اوائل سده ۱۴ هجری قمری، بالغ بر ۵۰ کمپانی خارجی در این شهر شعبه داشتند. در سال ۱۳۰۶، اداره برق شهر دایر شد. در خلال سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۰ هجری قمری، کمپانی فرش زیگلر قلعه بزرگی در شهر ساخت که امروز نیز بخش‌هایی از آن باقی مانده است و به «قلعه فرنگی» معروف است. در سال ۱۳۰۸، چند خیابان در شهر ایجاد گردید و چند بنای مهم از جمله مریض‌خانه پهاوی، بنای شهرداری، باغ فردوس، بنای شیر و خورشید، عمارت دارایی، کوی کارمندان و چند بنا و سازه دیگر ایجاد گردید. در سال ۱۳۱۷، ساختمان‌های اداره راه‌آهن تأسیس شد. اهمیت شهر با تکمیل راه‌آهن سراسری جنوب به شمال ایران در سال ۱۹۳۸ میلادی افزایش یافت و در طول دوره جنگ جهانی دوم، آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد.
شکل ساخت شهر: طرح شهر، اندیشیده شده و شامل بنای ارگ حکومتی با همه اداره های آن روز، مدرسه‌ها، تعداد زیادی مسجد، حمام، کوچه، خانه‌های مسکونی، بازار، برج و بارو و همه تاسیسات شهری بود. برای ساخت شهر ابتدا یک رشته قنات در خارج از محل شهر و از جنوب به شمال حفر شد که مظهر آن در جلوی دروازه جنوب شهر (دروازه قبله) قرار داشت و از آنجا سه قسمت می‌شد؛ یک قسمت برای ساکنین شرق شهر، یک قسمت برای ساکنین غرب و قسمت سوم به ارگ دولتی اختصاص می‌یافت. دیوارهای شهر برای دفاع به شکل برج و بارو و در یک مستطیل به طول ۸۰۰ متر و به عرض ۶۰۰ متر ساخته شد و دور آن به عرض ۸ متر خندقی حفر شد. در چهار سوی دیوارهای شهر، دروازه هایی نصب شد. شکل مستطیل شهر به گونه‌ای طراحی شده بود که جهت شهر به سمت قبله باشد. دلیل این امر استفاده خانه ها از نور خورشید در زمستان و خنک بودن منازل در تابستان بود. عرض شهر به ۶ قسمت و طول آن به ۸ قسمت مساوی (به شکل شطرنجی) تقسیم شد و از بین هر قسمت کوچه‌ای ۵ متری عبور می‌کرد. کوچه های میانی طول و عرض شهر به بازار اختصاص یافت که در طول ۴ بازار سقف زده شد. در قسمت شمال شهر ساختمان اداری ارگ حکومتی ساخته شد و کلیه امکانات رفاهی مانند حمام، آب انبار، مسجد، مدرسه و سقاخانه در کلیه نقاط شهر احداث شد. در قدیم فضای سبز شهر بسیار زیاد بود، طوری‌که در پشت دیوار شهر تا شعاع چند کیلومتری باغ‌های انگور و تره بار وجود داشت.
به دلیل اینکه بانی شهر بیشتر وقت خود را در جبهه های جنگ ایران و عثمانی و روس بود، ساخت شهر چندین سال طول کشید. در کتیبه بنای عمارت نظمیه، تاریخ ساخت ۱۲۲۷ قمری و در کتیبه راهروی ارگ حکومتی تاریخ اتمام بنا سال ۱۲۲۸ قمری ذکر شده بود (این دو بنا در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد). از نوشته های تاریخی چنین استنباط می‌شود که ساخت شهر بین سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری بوده است. تاریخ اتمام بنای شهر برابر با ۱۲۳۱ قمری (۱۸۰۸ میلادی) می‌باشد.
گسترش شهر: پس از تکمیل بنای شهر، سپهدار گرجی مردم را به سکونت در شهر جدید تشویق و از روستاهای کرهرود، سنجان و فیجان آغاز می‌کند که در آن زمان به «سه ده» معروف بودند. همچنین شمار بسیاری از خان‌ها و رعایای پیرامون در دو محله قلعه و حصار سکونت داده شدند. از جمله علل گسترش نامنظم شهر در سال‌های بعد، تبدیل شدن بیشتر باغ‌های شهر به خانه های مسکونی بوده و چون حدود باغ‌ها با جوی‌های آب با مسیرهای غیرمستقیم معین می‌شد، خانه های احداث شده به پیروی از آنها نامنظم ساخته شدند. دلیل دیگر نامنظم بودن خیابان‌ها، نظارت نداشتن بلدیه به ساخت و سازها تا آن زمان بود. در سال ۱۲۷۱ قمری سیل مهاجران از نقاط گوناگون مانند گلپایگان، خمین، بروجرد، کاشان، اصفهان، تبریز، قم و خوانسار به سوی اراک آغاز گشت و موجب آغاز رونق اقتصادی شهر شد. بر همین اساس، محله هایی مانند عباس‌آباد، منق آباد، پشت خندق و هزاوه ای‌ها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸ با همکاری بلدیه عراق، خیابان امام خمینی امروزی، عباس‌آباد و باغ ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد. با عبور راه‌آهن از شهر، گسترش شهرنشینی شتاب گرفت. در سال‌های صلح و آرامش دیوارهای پیرامونی شهر برداشته شد و شهر بی رویه رو به گسترش نهاد.
جنگ جهانی اول و دوم: تا سال ۱۲۷۱ قمری جنبه نظامی این شهر بیشتر مطرح بود. در این سال به نقل از اعتمادالسلطنه، میرزاحسن، نایب الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان آباد، عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درختکاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.
از این سال به بعد، ولایت عراق علاوه بر نقش نظامی، دارای نقش صنعتی و اقتصادی نیز شد و به واسطه واقع شدن در مسیر راه‌های تجاری، مورد توجه کمپانی‌های خارجی قرار گرفت. ورود کمپانی‌های خارجی، به سلطان آباد باعث گردید که این شهر به طور ناگهانی گسترش یابد و فضاهای تجاری، مسکونی، اداری، تفریحی جدیدی در آن ایجاد شود. به این ترتیب، با وجود رکود اقتصادی حاکم بر کشور، اقتصاد سلطان آباد رونق یافت و شرایط جذب جمعیت در این منطقه پدید آمد، اما با آغاز جنگ جهانی اول در اواخر سال ۱۲۹۳ خورشیدی، حکومت مرکزی متزلزل شد و سپاهیان روس و انگلیس به شهر وارد و در آن مستقر شدند. بر اثر اشغال شهر، راه‌ها ناامن شد و در نتیجه اقتصاد تجاری سلطان‌آباد به طور ناگهانی سقوط کرد. در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی جنگ جهانی دوم آغاز و به داخل ایران کشیده شد، رضاخان از حکومت خلع گردید و مناطقی از کشور به اشغال نیروهای متفقین درآمد. در این دوره، اراک به خاطر وجود یکی از ایستگاه‌های مهم راه‌آهن سراسری ایران از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود و به همین دلیل چند سال توسط متفقین اشغال گردید. سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ خورشیدی را می‌توان یکی از دوران‌های برجسته رکود اقتصادی ایران دانست. نابسامانی اقتصادی این سال‌ها، اراک را نیز تحت تأثیر قرار داد، روند مهاجر فرستی شهر آغاز گردید. در طول دوره جنگ جهانی دوم، آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد.
دوران جنگ تحمیلی: با آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ خورشیدی، شهر اراک همانند سایر شهرهای دیگر مورد حمله رژیم بعث عراق قرار گرفت، طوری‌که در طی ۸ سال، ۷۷ بار بمباران شد و در این میان ۸۹۵ نفر کشته‌شدند. شدیدترین حمله به شهر در ۵ مرداد ۱۳۶۵ اتفاق افتاد.
جغرافیا
شهرستان اراک در جنوب غربی استان تهران و در فاصله 288 کیلومتری آن قرار دارد و مرکز استان مرکزی محسوب می‌شود. این شهر از شمال به شهرستان ساوه، از شمال غربی به همدان و از غرب به شهرستان ملایر، خمین و الیگودرز و از شرق به محلات و از شمال شرقی به تفرش و آشتیان محدود می‌باشد. مساحت اراک 98/7178 کیلومتر مربع و یا 4/24 درصد کل مساحت استان را شامل می‌شود.
شهر اراک از سوی جنوب با کوه‌های سفیدخانی، کوه‌های نظم‌آباد، سرخ کوه (کوه سرخه) و از سوی غرب با کوه مودر احاطه شده‌است. کوه‌های پیرامون شهر از جمله کوه‌های مرکزی و پیشکوه‌های داخلی رشته کوه زاگرس محسوب می‌شوند. از میان شهر اراک، تنها رود قره کهریز (معروف به رودخانه خشک) می‌گذرد. این رودخانه از کوه‌های قره کهریز سرچشمه گرفته، پس از آبیاری زمین‌های روستاهای نزدیک اراک، از غرب شهر گذر کرده و به تالاب میقان می‌ریزد. این رود، فصلی بوده و در تابستان خشک می‌شود. از معضلات رودخانه، ورود فاضلاب شهری برخی مناطق شهر به آن و آلودگی آب است.
قومیت و مذهب
مردم شهر اراک عمدتا مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند، اما اقلیتی از مسیحی و بهائی نیز وجود دارند. زبان مردم، فارسی با لهجه اراکی است. اکثر مردم شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیرو آیین مسیحی و کلیمی نیز در شهر وجود دارد. ارامنه بخشی از اقلیت قومی و مذهبی شهر اراک را در برمی‌گیرند. ارامنه در طی یک سده گذشته از سرزمین‌های پیرامون اراک و همچنین جلفای اصفهان جهت کار در صنعت قالی بافی و دیگر صنایع و همچنین برای کار در کنسولگری انگلستان به عنوان حسابدار و منشی به اراک مهاجرت کرده اند. ارامنه بنیانگذار دومین مدرسه اراک به نام مدرسه شرف ارامنه و کلیسای مسروپ مقدس هستند. در سال ۱۳۸۹ جمعیت ارمنیان ۲۴۰ نفر ارمنی، در قالب ۶۰ خانواده در اراک بوده است.
یهودیان نیز بخشی از اقلیت مذهبی اراک را تا یک سده گذشته تشکیل می‌دادند و زمانی جمعیتشان به حدود ۱٬۰۰۰ نفر می‌رسید و پیشه بیشتر آنها پارچه‌فروشی و پزشکی بود. کلیمیان در آغاز از مناطق پیرامونی شهر اراک مانند سنجان و دیگر شهرها به این شهر مهاجرت کردند. هم اکنون همه یهودیان اراک از این شهر مهاجرت کرده اند.
زبان، گویش، لهجه
پیش از بنای شهر اراک، مردم این ناحیه به گویش‌های گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن می‌گفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم این مناطق به شهر، این گویش‌ها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژه ای به وجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانه‌های جمعی این گویش رو به زوال نهاد و هم اکنون اهالی اراک تا حدی بدون لهجه بوده و کتابی یا تهرانی سخن می‌گویند، ولی در روستاهای اطراف و خود شهر، زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجه قدیمی است.
جمعیت
جمعیت اراک در سال ۱۳۹۵ خورشیدی برابر با ۵۲۰٬۹۴۴ نفر بوده که از این نظر قطب جمعیتی استان مرکزی و هجدهمین شهر پرجمعیت ایران به حساب می‌آید.
جاذبه ها
جاذبه‌های طبیعی:
− تالاب میقان: این تالاب با وسعت ۲۵ هزار هکتار در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر اراک و در جنوب شهر داوودآباد واقع شده است. به دلیل وجود تنوع پرندگان مهاجر در این منطقه، تالاب به یکی از مناطق طبیعت گردی شهر اراک تبدیل شده‌است.
− منطقه نمونه گردشگری دره گردو: این منطقه با وسعت ۱۰۰ هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵ خورشیدی توسط هیئت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.
− منطقه نمونه گردشگری تخت‌سادات (باغ‌های کرهرود و سنجان): یکی از جاذبه های طبیعی با وسعت ۱۰۰ هکتار و در نزدیکی منطقه کرهرود و سنجان است. از جاذبه های منطقه وجود چشمه، باغ‌های میوه و آرامگاه سادات کرهرود است.
− منطقه تفرجگاهی سرخ کوه (کوه سرخه): از جمله مکان‌های تفرجگاهی شهر اراک و در همسایگی منطقه نمونه گردشگری دره گردو است.
جاذبه‌های مذهبی:
− امامزاده محمدعابد (دوره صفویه)، امامزاده عبدالله و آمنه‌خاتون، مقبره آقا نورالدین عراقی و آرامستان قدیمی شهر از جمله بناهای مذهبی اراک هستند.
− کلیسای مسروپ مقدس، یکی از دو کلیسای ارمنیان شهر اراک است که در دوره قاجار و توسط ارمنیان شهر ساخته شد. بقعه پیر مرادآباد که در روستای مرادآباد قرار دارد از بناهای دوره سلجوقی است.
ره‌آورد
از جمله سوغات اراک می‌توان به قالی، فتیر، ترخینه، باسلوق، کشمش سبز، صابون محلی، انگور، شیره انگور و گوش فیل اشاره کرد.
صنایع‌دستی: از صنایع دستی شهر اراک می‌توان به دستباف‌های سنتی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی)، رودوزی‌های سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده‌کاری روی چوب، معرق‌کاری، پیکرتراشی، خراطی، ساخت سازهای سنتی، مشبک و گره‌چینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوش‌نویسی، کتیبه نویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلم‌زنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی (گیوه دوزی و گیوه بافی)، آرایه های معماری (گچ‌بری سنتی، آینه‌کاری...) و تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی اشاره کرد.
قالی: صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشته اند. صنعت قالی‌بافی از آغاز بنیان گذاشتن این شهر توسط یوسف‌خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت. قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود. از انواع قالی مشهور اراک، می‌توان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشه های منحصر به فرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ خورشیدی باقی ماند.
اقتصاد
نخستین و بزرگ ترین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن‌سازی و لوکوموتیوسازی در کشور و خاورمیانه (واگن‌پارس)، نخستین و بزرگترین کارخانه کمباین‌سازی کشور و خاورمیانه (کمباین‌سازی ایران)، بزرگترین کارخانه‌های سازنده دکل انتقال نیرو و دکل مخابراتی در خاورمیانه (آونگان، یاسان و گام)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا در این شهر ایجاد شده‌اند.
از سال ۱۳۴۵ خورشیدی طرح کارخانه‌های ماشین‌سازی و آلومینیوم به مرحله اجرا درآمد. کارخانه آلومینیوم ایران (ایرالکو) در سال ۱۹۷۲ میلادی با همکاری منطقه ای در سازمان پیمان مرکزی با همکاری محدود شرکت رینولدز آمریکا و دولت پاکستان تاسیس شد. بعد از انقلاب، کلیه سهام این دو کشور متعلق به ایران گردید. این شرکت بزرگترین تولیدکننده آلومینیوم در کشور ایران است. وجود این کارخانه و ۵۰۰ کارگاه کوچک و بزرگ وابسته به این صنعت اراک را به قطب تولید آلومینیوم در کشور و خاورمیانه تبدیل کرده است.
شرکت واگن پارس اولین کارخانه تولیدکننده واگن و لکوموتیو کشور و بزرگترین تولیدکننده ماشین‌های ریلی در خاورمیانه است که در سال ۱۳۵۳ خورشیدی تأسیس گردید. وجود ۱۰۰ شرکت وابسته به صنایع ریلی در کنار کارخانه، شهر اراک را به عنوان مرکز صنعت ریلی کشور معرفی کرده است.
کارخانه کمباین سازی ایران (ایران‌جان‌دیر سابق) به عنوان اولین و بزرگترین کارخانه تولید کمباین کشور و خاورمیانه در سال ۱۳۴۸ با همکاری شرکت جان دیر ایالات متحده تاسیس گشت و شرکت هپکو به عنوان اولین و بزرگترین کارخانه تولید ماشین‌آلات ساخت‌وساز در ایران و خاورمیانه از جمله صنایع دیگر این شهر هستند. همچنین گروه لجور، نخستین و بزرگترین سازنده بالابرهای هیدرولیکی و جرثقیل در خاورمیانه در اراک قرار دارد.
شرکت ماشین‌سازی اراک به عنوان نخستین صنعت سنگین ایران، از کارخانه های قدیمی شهر بزرگترین تولیدکننده تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی، تجهیزات استخراج نفت و گاز، تجهیزات صنایع سیمان و معدن، سازه های ترابری، پل‌های فلزی، تجهیزات بنادر و زیرساخت‌های صنعتی در کشور است. این شرکت، اولین شرکت ایرانی است که موفق به دریافت گواهی ISO 9001 شده است. همچنین صنایع آذرآب یکی از بزرگترین شرکت‌های ایرانی در حوزه تولید تجهیزات صنایع نفت و گاز و پیمانکاری ساخت مجتمع های پالایشگاهی، پتروشیمی، نیروگاه‌ها، سدها و صنایع سیمان در خاورمیانه است. در قراردادی که بین شرکت‌های اتم‌استروی اکسپورت (شرکت تابعه‌ای از روس‌اتم) و صنایع آذرآب بسته شد، شرکت صنایع آذرآب اراک به‌عنوان سازنده اصلی تجهیزات طرح توسعه نیروگاه اتمی بوشهر، انتخاب شده است.
اراک از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی، یکی از چهار قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪ تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور، بزرگترین ماشین‌سازی کشور، بزرگترین واگن سازی و لوکوموتیوسازی خاورمیانه، بزرگترین کمباین‌سازی خاورمیانه، بزرگترین تولیدکننده ماشین‌آلات سنگین در خاورمیانه، بزرگترین تولیدکننده جرثقیل در خاورمیانه و بزرگترین شرکت املاح معدنی کشور، به‌عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته شده است و به همین دلیل یکی از آلوده ترین شهرهای ایران است. طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک، از جمله طرح‌های ملی است که برای کاهش آلودگی شهر به تصویب رسید، اما اجرای ضعیف آن بعد از چند سال باعث شد تا مردم اراک، در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به مدت ۱۸ هفته تجمعات اعتراضی نسبت به وضع موجود برپا کنند. ترافیک و گرانی مسکن از جمله مشکلات دیگر این شهر است.
منبع
ویکی پدیا
سایت شهرداری اراک
