از زمانی که تهران پایتخت سلسله قاجاریه شد، علاوه بر روش‌های سنتی که از قدیم وجود داشت، حاکمان و کلانتران شهر نیز وظایفی بر عهده گرفتند که بخشی از آنها چون نظافت معابر و جلوگیری از تجاوز و فریب در کسب و تخلفات دیگر در زمره تکالیف شهرداری‌‌ها قرار گرفت. در دوره ناصرالدین شاه نهاد "حسبه" که ریشه‌‌های تاریخی و دینی داشت، زنده شد و با عنوان اداره احتسابیه گاه مستقل و زمانی تحت فرمان نظمیه موظف به انجام اموری شد.
این وظایف بعد از مشروطیت سامان‌یافته‌تر شد. در پیدایش این نهاد تاثیر رابطه با خارجی‌ها، به ویژه پس از مسافرت‌های ناصرالدین شاه و مظفر الدین شاه به اروپا نمایان است. اقامت سفیران و نمایندگان خارجی در تهران آن روزگار دولت را نسبت به برپایی چنین نهادی مصمم‌تر کرد. در دوره ناصرالدین شاه اولین کسی که مسئول نهاد احتسابیه شد، میرزا محمود خان کاشانی (عموی فرخ خان امین‌الدوله غفاری) با لقب احتساب آقاسی و بعد احتساب الملک بود. پس از او تا پایان جنبش مشروطیت به ویژه پس از توسعه تهران چند تن دیگر نیز به همین لقب مفتخر شدند.
(برای آشنایی با شهر تهران کلیک کنید.)
پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان، آنها به دلیل آشنایی نسبی با اصول تقسیم کار و روند اداره شهر در جوامع غربی، تصمیم گرفتند اوضاع شهر تهران را طبق ضوابط خاصی ساماندهی کنند و در راستای این تصمیم، به جای میرزا عباس خان مهندس باشی، که در دروه سلطنت ناصرالدین شاه توسط به اداره تهران منصوب شده _و به دلیل دخالت‌های شاه و اطرافیانش عملاً نتوانسته بود کار چندان چشمگیر و قابل اعتنایی انجام دهد_ کسی را به ریاست شهر منصوب کنند و اجرای امور شهری را به عهده وی بگذارند که مسئولیت‌هایش مشخص باشد و آنها را بر اساس اختیاراتی مشخص و از پیش‌تعیین شده انجام بدهد. همین تفکر مقدمه تاسیس تشکیلاتی با نام بلدیه شد. به عبارت بهتر طرح ایجاد سازمان بلدیه پس از استعفای میرزا نصرالله خان مشیرالدوله به عنوان رئیس نخستین کابینه قانونی و مطابق این خواست مجلس که وزیران باید مسئول و در برابر دولت جوابگو باشند، در تاریخ 29 اسفند سال 1285 ه.ق در مجلس اول مطرح شد. هدف اولیه از تاسیس بلدیه حفظ منافع شهرها و برآورده کردن نیازهای شهرنشینان از جمله اداره اموال منقول و غیرمنقول، نگهداشت سرمایه‌‌های متعلق به شهر، ایجاد تسهیلاتی برای دسترسی آسان مردم به مواد غذایی، تمییز نگه داشتن کوچه‌‌ها، میدان‌ها و خیابان‌ها و ... بود.
بلدیه تهران
عمارت بلدیه تهران دهه 1310
بر اساس مصوبه مجلس محمدخان قاجار دولو ماموریت یافت تا نظامنامه بلدیه را تدوین کند. او جزوه‌ای در شرح وظایف بلدیه و مامورانش و همچنین محدوده اختیارات آنها تنظیم کرد که به "نظامنامه بلدیه" معروف شد و مشتمل بر پنج فصل و 108 ماده بود. این قانون که ترجمه و اقتباس از قوانین شهرداری‌‌های فرانسه و بلژیک بود، بعدها پایه و اساس شکل‌گیری شهرداری در تهران شد. این نظامنامه در بیستم ربیع‌الثانی سال 1325 قمری به تصویب نمایندگان مجلس رسید و نامگذاری بسیاری از خیابان‌ها و کوچه‌‌های شهر و حتی شماره‌گذاری خانه‌‌ها و دکان‌ها را به دنبال داشت. گفته می‌شود تامین روشنایی چند خیابان شهر در شب‌‌ها و رساندن آب آشامیدنی به خانه‌‌ها با گاری‌‌های بشکه‌دار، نظافت و آب‌پاشی خیابان‌ها نیز از همان زمان و توسط خود محمد خان قاجار دولو شروع شد.
با روی کار آمدن رضا شاه به عنوان نخست وزیر روند تمرکز گرایی دولت با شدت بیشتری دنبال شد و دولت در تاریخ 30 اردیبهشت ماه 1309 قانون جدیدی برای تشکیلات بلدیه تصویب کرد. متن آن قانون به منظور رفع مشکلات دولت در زمینه امور شهر تدوین شده و نحوه دریافت عوارض و مالیات را برای دولت مشخص و راحت تر کرده بود. در سال 1308 ه.ش چهار شعبه بلدیه به نام بخش در چهار نقطه شهر تشکیل شد و در سال 1315 تعداد بخش‌‌ها به هشت رسید.
بعد از جنگ جهانی دوم و عزل رضا شاه و به قدرت رسیدن پسرش محمد رضا، فعالیت شهرداری به همان شکل سابق تا سال 1328 ادامه یافت. در سال 1328 به دلیل مشکلاتی که در سطح شهرها به چشم می‌خورد و از آن جا که مردم نقش چندانی در اداره امور شهری نداشتند، دولت تصمیم گرفت انجمنهای شهری را مجددا فعال کند. اما چون به تشکیل انجمنهای شهری از دیدگاهی قدرت گرایانه و از بالا نگاه می‌شد و هدف این بود که در تشکیل انجمنهای شهری قدرت دولت هم لحاظ شود، قدرت زیادی به انجمنهای شهری و شهرداری داده شد و آنها عملا ویژگی‌های یک نظام تمرکزگرا را پیدا کردند. از دهه 1330 به بعد با تغییراتی که در شرح وظایف و سیستم اداری شهرداری به وجود آمد، این نهاد شهری به شکل امروزی خود نزدیکتر شد.
عمارت شهرداری در ضلع شمالی میدان سپه
عزل و نصب‌‌های پیاپی شهرداران که از سالهای اولیه بعد از شهریور 1320 شروع شده بود، در سالهای بعد نیز همچنان ادامه یافت.
تاریخچه بنای شهرداری:
عمارت بلدیه تهران یا ساختمان شهرداری تهران ساختمان باشکوهی بود که به دستور موسیو گاسپار ایپگیان، شهردار ارمنی وقت تهران، در میان سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ خورشیدی در ضلع شمالی میدان توپخانه (میدان سپه) تهران ساخته شد. این ساختمان در میان سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۸ ویران شد (تاریخ تخریب در برخی منابع ۱۳۴۷ آمده است) و جای آن فضای سبز ایجاد و پس از مدتی به پایانه اتوبوسرانی شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه واگذار گردید. رونما و دکور این ساختمان در شهرک سینمایی غزالی برای ساختن فیلم‌های تاریخی شبیه‌سازی شده است.
پس از کودتای سوم اسفند و صدارت سیدضیاءالدین طباطبایی، فردی ارمنی به نام گاسپار ایپگیان مسئول بلدیه شد. او با جدا کردن بلدیه از نظمیه، دگرگونی زیادی در آن پدید آورد. ایپکیان برای ساماندهی و اداره امور شهرداری کوشید آنها را متمرکز کند. از این رو نخستین ساختمان مرکزی شهرداری تهران را بخش شمالی میدان توپخانه پایه‌گذاری کرد. با کنار رفتن دولت سیدضیاء و به قدرت رسیدن سردار سپه، سرلشکر کریم بوذرجمهری شهردار تهران شد و ساختمان نیمه‌کاره بلدیه یا شهرداری آماده شد. این ساختمان تا اواسط دهه چهل همچنان بر پا بود و نماد شهرداری تهران به شمار می‌رفت.
با این همه در طول این چهل و چند سال، این ساختمان دگرگونی‌های بسیاری را به خود دید و سر در آن سه بار تغییر شکل داد. در آخرین تغییر در دهه چهل آمیزه‌ای نابهنجار از معماری قرن نوزدهمی و معماری مدرن دهه چهل نمای این ساختمان را زشت کرد تا جایی که پس از چندی بنا به کل تخریب شد.
ویژگی‌های معماری و مکانی
معمار این بنا نیکلای مارکف معمار برجسته ایرانی گرجستانی بود. مارکف برای شهرداری تهران کار می‌کرد و ساختمان‌های بسیاری را در تهران و شهرهای اطراف آن ساخت.
در ضلع شمالی این ساختمان، یک کوچه باریک چهار متری بود که کوچه پشت شهرداری نام داشت. ساختمان‌هایی که بر این کوچه باریک جای گرفته بودند، پس از تخریب ساختمان شهرداری نمای میدان توپخانه شدند.
طرح‌های بازسازی
طرح بازسازی دوباره این ساختمان طی سالهای گذشته مطرح بوده است. از جمله در سال ۱۳۸۳ طرح بازسازی بدنه‌های شمالی و جنوبی میدان توپخانه تهران در کمیسیون ماده پنج شهرداری تهران به تصویب رسید و قرار بود که با جابجایی پایانه اتوبوس شهری از محل پیشین ساختمان بلدیه و ساخت راه زیرگذر پیاده‌رو از ایستگاه مترو به سوی خیابان فردوسی و با احیای بدنه‌های تاریخی این میدان، سیمای تاریخی دوره پهلوی اول بازسازی شود. در سال ۱۳۹۱ نیز طرح احیای نقش فرهنگی- گردشگری میدان توپخانه مطرح شد.
خانه شهر
با گذشت نیم قرن از ویرانی این ساختمان، در فروردین ۱۳۹۴ در راستای انجام پروژه «طرح ساماندهی میدان امام خمینی» عملیات اجرایی ساخت دوباره ساختمان بلدیه در میدان توپخانه با همان شکل و نما آغاز شد. در طرح ساماندهی میدان توپخانه قرار شد ساختمانی ۱۸ هزار مترمربعی به شکل عمارت بلدیه تهران (ساختمان شهرداری تهران) و با نام "خانه شهر" با کاربری فرهنگی در چهار طبقه (دو طبقه زیرزمین و دو طبقه روی زمین) در زمینی به مساحت ۴۵۰۰ مترمربع در بخش شمالی میدان ساخته شود.
اسامی شهرداران تهران:
- قبل از انقلاب اسلامی:
- میرزا عباس خان مهندس باشی 1287
- دکتر خلیل خان ثقفی اعلم الدوله 1292 تا 1289
- ابراهیم خان یمین السلطنه 1299 تا 1292
- موسیو ایپکیان 1302 تا 1300
- سرتیپ آقا خان بوذر جمهری 1312 تا 1302
- سرتیپ قلی هوشمند 1317 تا 1313
- تقی خواجه نوری 1317
- قاسم خان صور اسرافیل 1319 تا 1317
- علی اصغر فروزان 1320 تا 1319
- مصطفی قلی رام 1320
- محمد سجادی 1321 تا 1320
- سید مهدی عمادالسطنه (مشیر فاطمی ) 1321
- فضل الله بهرامی 1322
- عباسقلی گلشائیان 1322 تا 1323
- غلامحسین ابتهاج 1323 تا 1324
- محمود نریمان 1324
- مهدی مشایخی 1324 تا 1326
- محمد خلعتبری 1326
- حسام الدین دولت آبادی 1326 تا 1328
- محمد مهران 1328 تا 1329
- مهدی نامدار 1329 تا 1330
- ارسلان خلعتبری 1330
- محمد مهران 1330 تا 1331
- نصرالله امینی 1331 تا 1332
- سید محسن نصر 1332
- سرتیپ محمد علی صفاری 1332 تا 1333
- غلامحسین ابتهاج 1333 تا 1334
- نصرت الله منتصر 1334
- سرلشکر محمود دولو 1335
- موسی مهام 1337 تا 1338
- ناصر ذوالفقاری 1338 تا 1339
- فتح الله فرود 1339 تا 1340
- سید محسن نصر 1340 تا 1341
- احمد نفیسی 1341 تا 1342
- علی اکبر توانا 1342
- ضیاء الدین شادمان 1342 تا 1344
- تقی سرلک 1344 تا 1346
- سرتیپ محمد علی صفاری 1346
- منوچهر پیروز 1346 تا 1347
- جواد شهرستانی 1347 تا 1348
- غلامرضا نیک پی 1348 تا 1356
- جواد شهرستانی 1356 تا 1357
- بعد از انقلاب اسلامی:
- محمد توسلی 1357 تا 1359
- سیدرضا زواره ای 1359
- کمال الدین نیک روش 1359 تا 1360
- غلامحسین دلجو 1360 تا 1361
- محمد کاظم سیفیان 1361 تا 1362
- حسین بنکدار 1362
- محمد نبی حبیبی 1362 تا 1366
- سید مرتضی طباطبائی 1366 تا 1368
- غلامحسین کرباسچی 1368 تا 1377
- مرتضی الویری 1378 تا 1380
- محمد حسن ملک مدنی 1380 تا 1381
- محمد حسین مقیمی 1381 تا 1382
- محمود احمدی نژاد 1382 تا 1384
- علی سعیدلو 1384
- محمد باقر قالیباف 1384 تا 1396
- مصطفی سلیمی 1396
- محمدعلی نجفی 1396 تا 1397
- سمیع الله مکارم 1397
- محمدعلی افشانی 1397
- پیروز حناچی 1397
منابع:
سایت تاریخ ایرانی
ویکی پدیا
