فسا؛ یکی از شهرهای استان فارس، سومین شهر بزرگ این استان است و دومین شهر پرجمعیت نیمه جنوبی و چهارمین شهرستان پرجمعیت استان به‌شمار می‌رود. این شهر در ۱۴۵ کیلومتری جنوب شیراز واقع شده است. (برای آشنایی با شهرداری فسا کلیک کنید.)
نام
در کتیبه ها و سنگ نوشته های پرسپولیس از فسا با نام «پشی‌یا» یا «بشی» یاد شده است. جرج کامرون بر اساس مفاد لوح شماره ۵۳ از الواح گلی تخت جمشید، محل شهر «پشی‌یا» یا «بشی‌یه» را منطبق بر محل کنونی شهر فسا می‌داند. واژه «بشی‌یه» در واقع صورت عیلامی واژه پسا است. این واژه به دلیل عدم وجود حرف «پ» در زبان عربی، پس از ورود اعراب و تبادلات فرهنگی به صورت «بسا» و گاهی نیز «فسا» تلفظ و ثبت شد. فسا در لغت نیز به معنی «محل سکونت و قرارگاه» آورده شده است. محققان برای واژه فسا، معنی شهر پارسیان را نیز آورده اند.
پیشینه
تاریخ فسا را می‌توان به قدمتی بیش از ۷ هزار سال تخمین زد. در سال ۱۳۹۱ در تل ضحاک اشیائی کشف شد که در آزمایشات دانش پژوهان، قدمت این شهر تاریخی بیش از 7500 سال تخمین زده می شود. قدمت این شهر دست کم به زمان هخامنشیان بازمی‌گردد که در آن زمان نام این شهر پسه یا پسا بوده که به فسا تبدیل شد. فسا به شهر گندم معروف است. در تولید مرکبات از لحاظ کیفیت در سطح استان رتبه یک قرار دارد. قدمت این شهرستان دست کم به زمان هخامنشیان برمی‌گردد که در آن زمان نام این شهر پسه یا پسا بوده که پس از اسلام به فسا تبدیل می‌شود.
در زمان هخامنشیان شهر فسا و نواحی اطرافش پررونق و آباد بوده، چنان‌که مطابق الواح گلی تخت جمشید، «اَرتَخم» حاکم فسا، مزد ۱۵۰ کارگری که در بشی‌یا (فسا) و کبرپیش (خفر) کار می‌کردند از خزانه‌دار کل پارس «راتی بیندا» خواسته‌است.
در دوره ساسانیان، از یک سو وجود بقایای شهر، دژ و آتشکده ساسانی و از سوی دیگر حضور فساییان در امور سیاسی و فرهنگی آن زمان نشانگر آن است که فسا در دوره ساسانیان از جایگاه و رونق خاصی برخوردار بوده‌است، چنان‌که قاضی القضات انوشیروان، فسایی بود و در همین دوران «زرادشت بن خرگان» عقاید خود را در قالب (دریست دین) در ایران و روم منتشر کرد و تزلزل جدی در نظام طبقاتی ساسانی به وجود آورد. به‌طور کلی در دوران ساسانی و مقارن ظهور اسلام، شهر فسا به عنوان بزرگترین شهر کوره دارابگرد به‌شمار می‌آمده.
این شهر در سال ۱۷ هجری پس از نبردی سهمگین به دست مسلمانان فتح شد و «ساری بن زنیم» و پس از آن «آزادمرد» (شاید ایرانی بوده که نام فارسی داشته) به حکومت فسا منصوب شدند.
شواهد حاکی از آن است که بنیاد کالبدهای شهری فسا (حمام متل، مسجد جامع، مسجد حوض ماهی، بازار و…) در دوره صفویه ایجاد و در دوران افشاریه رو به گسترش و تعالی گذاشته‌است. نکته حائز اهمیت در مورد بافت کالبدی شهر فسا، وجود نوعی شهرسازی شتابان یا ساخت و ساز با دید دفاعی، امنیتی است. مردم فسا در قیام سیداحمدخان جهرمی در اواخر صفویه حضور داشتند.
جغرافیا
قرار گرفتن در مسیر شیراز به بندرعباس، این شهر را از یک موقعیت راهبردی برخوردار کرده است. شهر فسا در ارتفاع ۱۱۵۰ متری از سطح دریا قرار گرفته و بلندترین نقطه این شهرستان خرمنکوه در کنار روستای کچوییه با ۳۲۲۰ متر ارتفاع است. به‌طور کلی نزدیک به ۴۰ درصد از وسعت شهرستان فسا دشت و بقیه کوهستانی است.
فسا در منطقه نیمه‌خشک گرم قرار گرفته‌است. بیش‌ترین درجه حرارت در تابستان‌ها به ۴۵ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها به ۶ درجه زیر صفر می‌رسد. به طور متوسط میزان بارندگی حدود ۲۹۰ میلی‌متر و رطوبت نسبی ۳۹٪ در سال است.
جمعیت
در سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ شهر فسا ۱۱۰٬۸۲۵ و شهرستان فسا نیز ۲۰۵٬۱۵۷ نفر جمعیت داشت. طبق این آمار، فسا چهارمین شهر بزرگ و پرجمعیت استان فارس پس از شهرهای شیراز، مرودشت و جهرم و دومین شهر پرجمعیت نیمه جنوبی استان به شمار می آید. شهرستان فسا نیز چهارمین شهرستان پرجمعیت استان است.
فرهنگ
زبان اکثریت مردم فسا، فارسی با گویش شرق فارس (گویشی بین شیرازی و کرمانی) است و به دلیل اینکه، از گذشته دور، طایفه های مختلفی در این سرزمین ساکن بوده‌اند، زبان های متعددی در آن رواج یافته است که از آن جمله زبان های ترکی. لری و عربی را می‌توان نام برد. اقوام ترک لر و عرب با هم زبانان خود به زبان مادری و در محاوره با سایر مردمان از زبان فارسی استفاده می‌کنند که این تعامل لهجه‌ها و زبان ها، تلفظ های مختلفی از کلمات در بین فسایی ها ایجاد کرده است.
فسا به دلیل قدمت چند هزار ساله، موقعیت جغرافیایی و مکانی، مهاجرپذیری و هجوم مهاجمان، از دیر باز محل زندگی اقوام مختلف آریایی، سامی، ترک و … بوده و از این لحاظ از تنوع نژادی برخوردار است. عمده مردم این شهر از فارسی‌زبانان هستند و اعراب خمسه، گروه قومی دیگر قابل توجه فسا هستند که در دوره پهلوی پس از مدتها کوچ‌روی به اجبار و برخی نیز به اختیار یکجانشین شدند.
امروزه اکثریت جمعیت برخی از روستاها و برخی از محلات شهر فسا را مانند حیدر آباد، مهدیه، کوی سلمان، دهکده طالقانی و… را اعراب به خود اختصاص داده‌اند. البته هنوز گروهی اندک از عشایر عرب در مناطق مختلف شهرستان فسا به صورت کوچرو و نیمه کوچرو زیست می‌کنند. ایل ترک اینالو، دیگر گروه قومی فسا است که در دوران ناصرالدین شاه در دشت قره‌بلاغ (چشمه سیاه) سکنی داده شدند.
جاذبه ها
از مهم ترین جاذبه های شهرستان فسا می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• تل ضحاک که از آثار ما قبل اسلام است و ویرانه‌های شهر باستانی فسا است که از عهد پیشدادیان به جا مانده واین شهر تا قرن هفتم آباد بوده است که آثار باستانی زیادی بر اثر کاوش در اطراف آن بدست آمده و در موزه‌های کشور نگهداری می‌شود.
• آستان شاهزاده قاسم از نوادگان حضرت عقیل برادر بزرگوار حضرت علی(ع) در مرکز شهرستان فسا
• آتشکده سامانی مربوط به دوره ساسانی واقع در ۱۵ کیلومتری شمال فسا (غمپ آتشکده)که در اصل خنب آتشکده بوده ودر گویش محلی غمپ یا قمپ بدان می‌گویند
• امامزاده اسماعیل
• امامزاده حسن
• پارک تفریحی آزادی
• منطقه حفاظت‌شده میان جنگل
• کوه خرمنکوه واقع شده در کنار روستای کچویه
• تپه کدیوری
• گردشگاه چهل چشمه
• منطقه جنگلی بهشت کوثر
• کوه و چشمه دره شور قاسم‌آباد
ره آورد
مهم‌ترين سوغاتی های محلي فسا عبارتند از: نان كنجدي، نان فسايي (كـُماچ)، كلوچه و مسقطي و علاوه بر اينها مي توان به نان هاي شيريني كه به طور محلي در ايـام عيد پخته مي شود و از نظر مزه و پخت به يوخه شباهت بسيار دارد.
دست ساخته هاي هنرمندان فسايي مانند گيوه ي ملكي، قالي و قاليچه هاي عشايري، حصير و... از دیگر ره آوردهای این شهر است.
اقتصاد
فسا از نظر کشاورزی، شهری پررونق است. این شهر از نظر تولید گندم رتبه اول کشور ایران را داراست، بطوریکه فسا را شهر گندم می‌دانند. کشت پنبه نیز در فسا رونق فراوان دارد. با توجه به آب و هوای مناسب، وجود نخل‌های گرمسیری و درختان گردو و باغات مرکبات از قبیل پرتقال، نارنگی، انار، پسته، بادام، گردو و نارنج در این شهر متداول و به طور گسترده است. کشت پنبه نیز در فسا رونق فراوان داشته‌است و به تازگی کشاورزان به کشت زعفران نیز روی آورده اند.
کارخانه رب گوجه فرنگی، ۱۶ کارخانه ذرت خشک کنی و یک کارخانه روغن کشی زیتون، یک کارخانه قند، کارخانه تولید ماکارونی، کارخانه تصفیه وش پنبه، کارخانه تولید الکل، کارخانه تولید آرد، کارخانه صنایع لبنی - تعدادی کارگاه‌های تولید کانی غیرفلزی و صنایع دستی (بافت فرش، گلیم، حصیر، رویه گیوه و...) از صنایع این شهرستان می‌باشد.
