بام سبز، راهکاری نوین در پایدارسازی توسعه شهری

بام سبز،(گرین روف، روف گاردن، باغ بام، بام چمنی) برگرفته از یکی از شاخه‌های نوین طراحی ساختمان یعنی «معماری سبز» است. این تکنیک قبل از دنیای مدرن نیز مورد استفاده بشر قرار می‌گرفت، ولی امروزه در دل مفاهیمی همچون توسعه پایدار، بام سبز به رویکردی اساسی در طراحی معماری ساختمان تبدیل شده است.
امروزه توسعه شهرها باعث نابودی فضاهای سبز طبیعی شده است، لذا با توجه به اهمیت غیرقابل انکار این فضاها در زندگی، ایجاد و احیای فضاهای سبز شهری کمک شایانی به پایدارسازی توسعه در محیط های شهری خواهد نمود.
ایجاد بام های سبز، به خصوص در مراکز پرتراکم شهری، علاوه بر رفع مشکل کمبود فضای قابل استفاده و قیمت بالای زمین در این بخش از شهرها، میتواند با کاهش میزان هدررفت انرژی و افزایش عمر مفید ساختمان نقش زیادی در حفظ روند توسعه پایدار در بخش مدیریت شهری، به خصوص در کلان شهرها، ایفا نماید. 

بر اساس دانشنامه ویکی پدیا یک بام سبز، بامی است که مقدار یا تمامی آن با پوشش گیاهی و خاک، یا با محیط کشت روینده، پوشانده می شود. تنوع گیاهی چنان ساختاری می‌تواند از بام پوشیده از چمن مصنوعی تا باغ بامی باشد که با گیاهان مورد استفاده درطراحی منظر پوشیده شده‌ است. نوع گیاهان انتخابی بسته به نوع آب و هوا و شرایط اقلیمی مختلف متفاوت است.
بام سبز یا باغ پشت بام اوج تلفیق اجرا با محیط است. جزئیات اجرایی چنین بامی تفاوت چندانی با بام‌های معمول نداشته و شامل عایق رطوبتی حرارتی، پوشش ضد آب ماسه و درز پوش می‌باشند و در کنار آن شامل مصالح و عناصری هستند که بتوانند عمل نگهداری زهکشی رطوبت و اسباب نگهداری گیاهان (مطابق استاندارد) را در ساختمان‌سازی فراهم آورند.
لفظ بام سبز میتواند برای بام هایی که مفاهیم معماری سبز را مد نظر قرار می دهند، نظیر پال های خورشیدی و یا صفحات فتو ولتائیک بکار رود.

مطالعات و پژوهش های بسیاری پیرامون بررسی اهمیت و ارزش های فضای سبز در زندگی انسان و حیات طبیعی در شهرها صورت پذیرفته است. نتایج این پژوهش ها نشان از نقش بسیار مهم بافت نرم یا فضای سبز در شهرها و به طور ویژه در کلان شهرها دارد. ولی پس از وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و به مرور دامن گیر شدن پدیده مهاجرت مردم به شهرها، بافت سخت و سرد شهری به مرور جای فضاهای سبز طبیعی را که در گذشته بخش جدا ناپذیری ازمحیط های زندگی بشری بوده را گرفتند.
این پدیده در غرب که این روند به طور ویژه در آن جریان داشت، باعث ایجاد پدیده فراگیر افسردگی در میان ساکنین این کلان شهرها گردید، این موضوع باعث افزایش توجه مدیران بخش شهری به احیا و توسعه فضاهای سبز شهری گردید.

نکته ای که در این بین وجود دارد، کمبود فضاهای قابل استفاده جهت ایجاد فضاهای سبز شهری در مناطق پرتراکم مرکزی کلان شهرها و قیمت بالای زمین در این مناطق می باشد که همواره جزء مشکلات گریبان گیر مدیران در افزایش سرانه فضاهای سبز شهری بوده است. بام های سبز مدرن، درسال های دهه 1960 میلادی در کشور آلمان، بام های سبز در مناطق شهری به عنوان یکی از روش های ایجاد فضای سبزشهری در ذهن معماران و طراحان محیط های مسکونی و تجاری شکل گرفته و به اجرا درآمد. اگرچه که بام های سبز شیروانی در شمال اسکاندیناوی قرن ها قدمت دارد.

بام سبز (روف گاردن)، بامی است که بخشی از آن یا تمام آن از پوشش گیاهی و خاک پوشیده شده است. گیاهانی با رشد متوسط که بر روی لایه ها و پوشش های عایق نسبت به آب پرورش داده میشوند. در ساختار بام سبز(روف گاردن) ممکن است لایه های دیگری نیز در طراحی لحاظ گردد، مثلا؛ لایه های جهت مسدود نمودن مسیر حرکت و نفوذ ریشه گیاهان یا سیستم های زهکشی و آبیاری. بامهای سبز (روف گاردن)، مزایای بسیاری دارند، از جمله جذب آب باران، ایفای نقش عایق انرژی، فراهم شدن زیستگاهی تازه برای گونه های مختلف و همچنین کمک به کاهش درجه حرارت هوای شهرها و مبارزه با اثر جزایر حرارتی و آلودگی هوا که برفراز شهرها و به خصوص کلان شهرها بروز می کند.
در واقعیت، فناوری‎ گرین روف نه تنها بازده اثبات شده سرمایه‌گذاری را به صاحبان ساختمان‌ها باز می‌گرداند، بلکه فرصت‌هایی برای منافع مهم اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی به ویژه در شهرهای بزرگ را پیش رویمان قرار می‌دهد. می‌توان گفت: «بام سبز معماری فردا است!» زیرا ریشه در انرژی و محیط زیست به عنوان اساسی‌ترین موضوعات مورد بحث در زمان حال و آینده جهان دارد.

بام سبز لایه‌ای از پوشش گیاهی است که بر روی یک سیستم ضد‌آب کاشته می‌شود که در بالای بام ساختمان که ممکن است مسطح یا شیب‌دار باشد، ساخته می‌شود. گرین روف همچنین به‌عنوان سقف‌های رویشی یا سازگار با محیط زیست نیز مشهور هستند. بام سبز به سه شکل مختلف اعم از: گسترده، فشرده و نیمه فشرده ساخته می‌شود.

سیستم بام چمنی علاوه بر این نیز بر روی سقف ساختمان جهت رشد گیاهان ساخته می‌شود، بسته به نوع سقف نیز گیاهان ممکن است مدولار یا دارای لایه‌های زهکشی باشند. با این وجود، همه بام‌های سبز شامل چند ویژگی مهم مانند ضد آب بودن و دفع ریشه گیاهان هستند تا نه تنها ساختار ایمن بماند، بلکه از ایجاد آسیب نیز جلوگیری کنند.

چند نمونه شاخص از ساختمان‌هایی که از روف گاردن به بهترین شکل ممکن بهره برده‌اند را در زیر آورده‌ایم:

سیتی هال در شیکاگو


 دانشگاه صنعتی نانیانگ سنگاپور


مرکز مبادلات بین‌المللی و فرهنگی فوکوئوکا ژاپن


 مرکز همایش‌های ونکوور کانادا


دانشکده علوم کالیفرنیا


پشت بام سبز فرودگاه پکن

 اهمیت و لزوم استفاده از بام سبز
در اروپا این فناوری به خوبی تثبیت شده، زیرا نتیجه مستقیم قانون‌گذاری دولت و پشتیبانی مالی بوده است. چنین پشتیبانی بسیاری از مزایای عمومی ملموس و نامحسوس روف گاردن را به رسمیت می‌شناسد. این حمایت باعث شده است تا بازارهای پرشمار و چند میلیون دلاری برای محصولات و خدمات بام سبز در آلمان، فرانسه، اتریش و سوئیس ایجاد شود.
در این چند سال اخیر در ایران نیز برخی از بناها از تکنیک روف گاردن استفاده کرده‌اند، ولی هنوز در ساختار شهرسازی کشور به‌عنوان یک موضوع مهم زیست محیطی، امری جا نیفتاده است. استفاده از بام سبز در شهرهای بزرگی همچون تهران، یک ضرورت مهم انکارناپذیر است، زیرا با توسعه بی‌رویه شهر و کاهش منابع طبیعی، بام سبز می‌تواند راه‌حلی پایدار برای آینده‌ای روشن باشد.

توجیه اقتصادی بام سبز
متراژ بام، در مقایسه با کل متراژ ساخت ساختمان معمولاً نسبت کمی است. معماری بام سبز نیز اصولاً به گونه ای است که بر اساس بهره وری زیاد از متراژ مورد استفاده طراحی می شود. با این فرضیات اصولاً هزینه انجام شده بابت ساخت متراژ نه چندان زیادی از ساختمان به عنوان بام سبز به تناسب بهره وری و امکاناتی که از آن حاصل می شود، مقرون به صرفه خواهد بود. هزینه اجرای بام سبز برای ساختمان های آپارتمانی، بطور متوسط بین 2 تا 7 درصد به هزینه های ساخت آن ساختمان اضافه می کند؛ در حالی که در فروش همان ساختمان، وجود این فضا بیش از 10 درصد افزایش فروش را در پی خواهد داشت.

قوانین شهرداری بام سبز
 قوانین شهرداری در سال های اخیر با اصطلاح تعریف شده “توسعه عمودی فضای سبز”، نه تنها ممانعتی بر اجرای بام سبز ندارد، بلکه گسترش فضای سبز مورد تشویق نیز قرار گیرد. معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، در سال 1389 ،ضوابط طراحی فضاهای سبز شهری را طی نشریه شماره 203 معاونت نظارت راهبردی دفتر نظام فنی اجرایی منتشر کرده است.

کارکردهای بام سبز (روف گاردن)

 کارکردهای عمومی بام سبز 

- کاهش احتمال وقوع سیلاب در معابر شهری
هر بارندگی لاجرم منجر به ایجاد مقادیری رواناب در معابر شهری خواهدشد،که حاصل هدایت بخشی از بارش نفوذ نیافته و تبخیرنشده سیستم های زهکشی خانگی و شهری است. در بحث مدیریت شهری هدایت و زهکشی این روان ابها که گاها در صورت وقوع بارش های شدید یا طولانی مدت منجر به ایجاد سیلاب در سطح معابر و گذرگاه های شهری خواهد شد، یکی از نگرانی های همیشگی مدیران این بخش میباشد. 
لذا بام سبز مانند هر فضای سبز دیگری با ایجاد بافت اسفنجی و جذب آب باران، باعث کاهش روان آب جاری از هریک از سیستم های زهکشی ساختمان ها و در نتیجه کاهش مجموع روان اب جاری در سطح معابر شهری خواهد شد.

- کمک به بهبود کیفیت هوای شهری
نقش پوشش گیاهی در جذب آلاینده های هوا از یک سو و آزادسازی اکسیژن و بخار آب از سوی دیگر مدتهاست در مقالات مختلف علمی به اثبات رسیده است. بدون شک اگر در پوشش گیاهی به کار رفته در بام سبز نیز بررسی لازم در انتخاب نوع پوشش سازگار با منطقه و آلاینده های محیطی صورت گیرد، توسعه بام های سبز،کمک بزرگی به سالمتر شدن هوای آلوده کلان شهرها خواهد بود.

- کاهش خسارت ناشی از فلزات سنگین موجود در آب باران
سرب و فلزات سنگین موجود در سوخت های فسیلی و خروجی کارگاه ها و مناطق صنعتی اطراف شهرها، باعث وجود مقادیری فلزات سنگین در آب باران خواهد بود. گیاهان و خاک به کار رفته در ساختار طبیعی بام های سبز میتوانند با جذب و به نوعی فیلتراسیون این مواد خطرناک، روان ابی با آلودگی کمتر را به سمت سیستم های زهکشی شهری هدایت نمایند.

- جلوگیری از ایجاد جزایرحرارتی در سطح کلان شهرها
مطالعات نشان داده است که به دلیل آلودگی موجود درهوای کلانشهرها، دمای هوا در این مناطق حتی گاهی تا 10 درجه سانتیگراد از نواحی طبیعی اطراف این مناطق نیز بالاتر است، افزایش سطح پوشش گیاهی در مناطق شهری به هر شکلی از جمله به شکل بامسبز با جذب و کاهش این آلاینده های هوا، نقش مهمی در کاهش یا جلوگیری از این پدیده که به اصطلاح به آن "جزیره حرارتی" میگویند، خواهد داشت.

- رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال
توسعه فرهنگ استفاده از بامهای سبز در شهرسازی، باعث ایجاد بازاری جدید در زمینه طراحی، نصب و نگهداری از بامهای سبز شده و در پی آن زمینه ساز رشدو شکوفایی اقتصادی و ایجاد اشتغال برای افراد بسیاری خواهد شد.

 

کارکردهای اختصاصی روف گاردن

- کاهش ورود سروصدا به داخل ساختمان
 تحقیقات نشان داده است که فضاهای سبز نقش عایق صوتی را ایفا می نمایند، به طوری که خاک فرکانس‌های پایینتر صوتی را جذب نموده و پوشش گیاهی نیز ساختمان را در برابر فرکانس های صوتی بالاتر عایق خواهد نمود. با توجه به پوشش گیاهی سبک و کم حجم به کاررفته در سیستم بام سبزگسترده، این بامها میتواند تا 8 دسی بل سروصدا را کاهش دهد.
باتوجه به مقاله موسسه اریسکو بادر در انگلستان؛ حفاظت ساختمان در برابر سروصدا با استفاده از بام سبز گسترده میتواند تا بیش از 25 % انجام پذیرد و این مقدار با استفاده از بام های سبز متمرکز و فشره نیزافزایش خواهد یافت.

- کاهش هزینه های تعمیر ساختمان
با توجه به آزمایشات لابراتوار ملی اوک ریج، اکثر سیستم های بام ساختمان ها در برابر نفوذ آب نا کارآمد و نا مقاوم بوده، به طوریکه، به طور متوسط درکل طول عمر ساختمان، بام آن به 4 مرتبه بازسازی و تعمیر نیاز پیدا می نماید.
با ایجاد بام سبز درساختمان، علاوه بر صرفه جویی در هزینه های بازسازی و مصالح ساختمانی، متخصصان اوکریج، تخمین زده اند که اگر بتوان بام ساختمان‌ها را با عایقی همچون بام سبز خشک نگه داشت، باعث صرفه جویی بسیاری در انرژی مصرفی برای تعمیرات ساختمان خواهد شد، این متخصصان میزان این صرفه جویی را در ایالات متحده، بیش از  3 تا 4 کوادریلیو ( BTU) برای هرسال پیش بینی کرده اند.

- افزایش ارزش ساختمان
با ایجاد بام سبز، مکان بلا استفاده بام ساختمان، به محلی مفید تبدیل میشود .قیمت بالای زمین به خصوص در مناطق پرتراکم کلان شهرها میتواند عاملی باشد برای جلوگیری از گسترش و ایجاد فضای سبز در سطح شهر، ولی با این استفاده بهینه از بام ساختمان‌ها به دلیل ایجاد محیطی زیبا و مکانی جهت استراحت و آرامش در ساختمان و از طرف دیگر افزایش ارزش اعتبار موسسات موجود در آن به خاطر حامی محیط زیست بودن، علاوه بر تامین فضای سبز مورد نیاز شهری، ارزش مادی ساختمان نیز افزایش خواهد یافت.

- تولید غذا
در طراحی بام سبز میتوان در لایه پوشش گیاهی، درصورت وجود شرایط بهینه اقلیمی و مکانی، گیاهان و سبزیجات رایج در یک باغ سنتی را مورد بهره‌برداری قرارداد. به عنوان مثال، یک هتل در ونکوور کانادا سبزیجات موردنیاز خود را، برروی بام سبز خود پرورش می دهد، و به این صورت درهزینه مواد اولیه آشپزخانه خود سالانه 30000 دلار صرفه جویی میکند.

- افزایش عمر مفید ساختمان
نتایج تحقیقات موسسه اریسکو بادر در انگلستان نشان می دهد که دمای سطح بام ساختمان ها در گرمترین ساعات تابستان از دمای هوا بسیار بیشتر بوده و تا 80 درجه سانتیگراد نیز خواهدرسید، در شبهای صاف زمستان نیز دمای سطح بام ساختمان از دمای هوا کمتر بوده و تا چیزی حدود 20 - درجه سلسیوس خواهد رسید، این محدوده وسیع تغییرات دما باعث ایجاد آسیبهای فیزیکی و مکانیکی به بام ساختمان خواهد شد.
همچنین این تحقیقات نشان داده است که در تابستان، دمای قسمت هایی از بام که دارای پوشش گیاهیست بسیار کمتر از قسمتهایی است که با آسفالت یا قیرگونی پوشیده شدهاست، لذا، استفاده از بام های سبز میتواند تخریب بنا در اثر فرسایش دمایی وایجاد ترک در اثر فرسایش انجمادی که در اکثر بام ها ایجاد می شود را کاهش داده یا به طور کلی از بین ببرد، همین موضوع میتواند عمر مفید بام ساختمان را تا 20 سال افزایش داده و حتی در مواردی تا 3 برابر افزایش دهد. شکل زیر که توسط آکادمی دفاع فیلادلفیا تهیه شدهاست، تغییرات دمایی بخش‌هایی از بام یک ساختمان را با دو پوشش آسفالت و پوشش گیاهی در طی روزهایی از ماه ژوئن نشان می‌دهد.

-کاهش هزینه های انرژی ساختمان؛
بام های پوشیده شده از پوشش گیاهی، به خاطر اثر عایقی پوشش گیاهی و خاک، جریان انرژی حرارتی بین داخل ساختمان و هوای آزاد راکاهش میدهد، بنابراین، این ساختمان‌ها در تابستان سردتر و در زمستان گرم تر خواهند بود. براساس مقاله ای از شبکه 1، افت 3 تا 7 درجه ای دما در فصول گرم سال مساوی است با 10 % کاهش استفاده از دستگاه های برقی خنک کننده.بر اساس این مقاله؛ با ایجاد بام سبز در یک ساختمان، میتوان هزینه وسایل برقی خنک کننده را 20 تا 30 درصد کاهش داد.
کارشناسان معماری و طراحی وستون اخیرا تحقیقی را انجام داده اند که نشان میدهد در شهر شیکاگوی آمریکا امکان ذخیره و صرفه جویی سالانه 100 میلیون دلاری انرژی با پیاده سازی طرح بام سبز در کل ساختمان های شهر وجود دارد، که به معنای کاهش 720 مگاواتی انرژی مصرفی است، لازم به ذکر است؛ این میزان انرژی برابر با انرژی مصرفی چندین نیروگاه زغال سنگ سوز و یا یک نیروگاه کوچک هسته ای میباشد. شکل زیر، میزان کاهش هزینه های ماهیانه یک ساختمان را به خاطر صرفه جویی انرژی سرمایشی و گرمایشی با استفاده از بام سبز را نشان می دهد.

فواید بام سبز
- در محیط‌های شهری، ساخت بام‌های سبز باعث کاهش گرمای تولید شده توسط ساختمان‌ها و به طور کلی هوا می‌شود.
- گیاهان ضمن دفع آلاینده‌های موجود در هوا، از توزیع دود، گرد و غبار نیز جلوگیری می‌کنند.
- بام‌های سبز می‌توانند برای کاربری عمومی مانند باغ یا مناطق تفریحی مورد استفاده قرار گیرند.
- با توجه به میزان کار و پولی که به ایجاد و نصب بام سبز هزینه می‌شود، استفاده از آنها می‌تواند منجر به افزایش شغل و درآمد برای مشاغل محلی شود.
- با ایجاد یک سد طبیعی، باغ‌های چمنی می‌توانند میزان سر و صدای موجود در خانه را کاهش دهند.
- بام‌های سبز میزان انرژی مورد نیاز خانه برای گرم کردن را کاهش می‌دهند که در هزینه پرداختی ساکنین نیز صرفه‌جویی می‌شود.
- مهار آتش در بام سبز به محافظت از خانه کمک می‌کند.
- باغ بام نه تنها تکنیکی بسیار کاربردی است، بلکه از نظر ظاهری نیز باعث زیباتر شدن نمای ساختمان می‌شود.

در مبحث توسعه سرزمین، جهت دستیابی به توسعه پایدار، لزوم رعایت توان طبیعی محیط و کنترل و هدایت الگوهای توسعه ای براساس آن، اگرچه در نگاهی سطحی دارای هزینه‌های به نسبت بالاست، ولی بی شک در طولانی مدت پایداری توسعه و لزوم صرف هزینه های نگهداری کمتر برای حفظ آن علاوه بر عدم تخریب توان محیط، سودی دوچندان را نصیب مان خواهد کرد. در بحث احداث بام سبز نیز اگرچه در نگاه اول درنظر مالکان ساختمان های دولتی و غیردولتی هزینه های نسبتا بالای راه اندازی آن خودنمایی خواهد کرد، ولی این هزینه ابتدایی احداث، بعد از مدتی نسبتا کوتاه با کاستن از هزینه های انرژی مصرفی و نگهداری ساختمان در طولانی مدت، نه تنها جبران خواهد شد، بلکه همانطور که در بخش قبل عنوان گردید، منافع عمومی و اختصاصی بسیاری را نیز نصیب اهالی و سایر شهروندان خواهد نمود.

تبلیغ و ترویج مزایا و صرفه های اقتصادی بام سبز میتواند توجیهی محکم برای مدیران شهری، پیمانکاران ساختمانی و شهروندان جهت گام نهادن در امر فرهنگ سازی احداث بام سبز باشد، ولی درکنار آن مدیران شهری میتوانند با تصویب قوانین حمایتی، به عنوان مثال؛ با درنظر گرفتن تخفیف های مالیاتی برای مالکانی که بام سبز را در ساختمان خود احداث میکنند، باعث ترویج هرچه بیشتر این فن آوری سبز در صنعت معماری و توسعه شهری گردند.

در بخش دوم این مقاله با فواید و مثال های بیشتری در این مورد آشنا خواهیم شد.

منابع
https://wikisakhtemoon.com/
https://civilica.com/doc/198475/
https://memarsho.com/everything-about-green-roof/