درباره تاریخچه شهر هوشمند باید به شتاب تعییرات شهرنشینی توجه کرد. افزایش سرعت جابه جایی از موجی به موج دیگر و کم شدن مدت زمان هر موج به دلیل ظهور تکنولوژی های مختلف است. بر این اساس، پیشبینی میشود که تا 20 سال آینده بشر در عصر مجازی یا در چهارمین مقطع اساسی تحول تاریخ خود که موج چهارم نیز نامیده میشود، قرار خواهد گرفت.
موج چهارم در حقیقت فرم توسعه یافته عصر اطلاعات و دانش است که دیگر مشکل عمده بشر در زمینه تامین معاش، تهیه ابزار و دسترسی به دانش و اطلاعات حل شده است و نیاز به تغییر و تحول بزرگتری در جامعه بوجود آمده است. با شروع موج چهارم، بشر جامعه جدید و عصر نوینی را آغاز خواهد کرد که اکثر امور در آن جامعه بصورت مجازی خواهند بود، این عصر جدید بنام عصر مجازی شناخته خواهد شد و در این عصر، بیشتر امور بشر بصورت غیر فیزیکی قابل انجام است. بنابراین با توجه به جمعیت رو به افزایش شهرها و چالش ها و نیازهای متفاوت و نامحدود شهرنشینان، اگر به دنبال داشتن شهری متعادل و پایدار باشیم، باید به دنبال تحقق پدیده هایی نو و سیستماتیک مانند هوشمندسازی شهرهایمان باشیم.
در این مقاله، ویژگی های عصرهای مختلفی که تا به حال در کره زمین اتفاق افتاده است، ارائه شده است تا با اثرات، سیرتکاملی و پیشرفت جوامع، آشنا شوید و همچنین مشخص شود ارتباط این تغییرات با «هوشمندسازی شهرها» به چه شکل است و هوشمندسازی شهرها، کی، کجا، توسط چه کشوری و به چه صورت وارد زندگی بشر شد و چه تأثیراتی برجای گذاشته و برجای خواهد گذاشت.
موج اول: عصر کشاورزی
اولین اختراع بشر آتش بوده است که تقریباً چهار میلیون سال قبل از میلاد حضرت مسیح شناخته شد. 2500 سال بعد بشر موفق به اختراع دوم خود که ابزار بود شده است. فاصله بین دو اختراع نشان از بدوی بودن بشر اولیه دارد. بعدها اختراعات جدیدتری به تناوب رشد و تمدن بشر بوجود آمد تا اینکه زمینه تغییر اساسی یعنی موج اول فراهم شد و جامعه کشاورزی شکل گرفت.
موج دوم: عصر صنعت
اما بعد از ایجاد موج اول و گذشت تقریباً سه هزاره از آن، موج بعدی که انقلاب صنعتی بود، آغاز شد. هدف از موج دوم یعنی عصر صنعت یا انقلاب صنعتی، تولید مواد و ابزار کار بوده است. در موج اول که نیروی کار متکی بر بازوان افراد بود، بشر از پس مشکلات بزرگ بر نمیآمد و نیاز جدیدی در جامعه بوجود آمد که تغییرات اساسی را میطلبید.
موج سوم: عصر اطلاعات
بعد از اختراع رایانه و سرعت توسعه مخابرات و ارتباطات، بشر نیاز به تغییر جدیدی را درک نمود و آن چیزی جز دسترسی به اطلاعات و دانش نبود. هدف از موج سوم، دسترسی به اطلاعات و دانش با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات مانند رایانه، شبکههای متنوع محلی و جهانی و اینترنت به همراه توسعه نرم افزارها و سخت افزارهای مورد نیاز عصر اطلاعات بوده است.
عمر موج سوم که آنرا عصر دانش و بعضاً جامعه اطلاعاتی نیز میگویند، نزدیک به 50 سال میباشد. همانطور که ملاحظه میشود، نیاز به تغییرات از مقطعی به مقطع بعدی و از موجی به موج بعدی با هدف بوده است و طول عمر ماندگاری آن بستگی به سرعت رسیدن به اهداف آن موج داشته است. با توجه به اهمیت و سرعت زیاد توسعه موج سوم، بعضی از دانشمندان فکر می کردند که این تغییر اساسی برای سالیانه درازی دوام خواهد داشت. اما رشد فوق العاده فناوری و حضور فناوری های جدیدی مانند اینفوتکنولوژی (فناوری اطلاعات)، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و توانایی بشر در تسلط مطلق براتم باعث شد تا این مرحله با شتاب بیشتری به جلو برود و انتظار جدیدی در حال شکلگیری شود.
موج سوم با آمدن کامپیوتر مطرح شد و بخصوص وقتی کامپیوترهای شخصی توانستند درخدمت مردم قرار گیرند، فضای تولید و انتشار اطلاعات و تولید دانش توسعه یافت و شکل جدیدی به خود گرفت. بکارگیری کامپیوتر و همراهی آن با اینترنت، تغییرات مهمی درجهان بوجود آورد. کامپیوتر درسال 1948 میلادی اختراع شد و اینترنت در سال 1968 و در سال 1970 ارتباط 5 نقطه را برقرار کرد. در سال 1974 پروتکل (TCP) معرفی شد و در سال 1984 هزار پایگاه در روی آن، ایجاد گردید.
عمر موج دوم هم که دوران موفقی را سپری کرده است به 500 سال میرسد و دوران آن از نظر تئوری سپری شده است. با این وجود متاسفانه بسیاری از کشورهای جهان که نتوانسته اند توسعه موفقی را در طول انقلاب صنعتی بگذرانند، هنوز در این عصر صنعتی بسر میبرند و درگیر رفع مشکلات خود از طریق توسعه و بکارگیری صنعت هستند. در موج دوم بشر، موفقیت های شگرفی بدست آورد و اختراعات مهمی در این عصر در خدمت بشر قرار گرفت و باعث شد تا وضعیت آموزش، بهداشت، اقتصاد و فرهنگ جوامع نسبت به جامعه کشاورزی شکل بهتری بگیرد و توسعه کمی و کیفی خوبی داشته باشد.
یکی از تاثیرات مهم این موج، افزایش جمعیت جهان همراه با رفاه بیشتر و جلوگیری از مرگ و میر زیاد مردم بوده است که سابقاً در اثر وبا، بیماری های فراگیر، بلاهای آسمانی و امثال آن جان خود را از دست میدادند. اختراعات در صدسال پایانی موج دوم و بخصوص از سال 1900 میلادی به بعد، باعث تغییرات وسیعی در مشاغل کشاورزی که تا آن زمان تقریباً 90% کل مشاغل را شامل میشد را چنان تغییر داد که بعضی از کشورها مانند ایران این تعداد مشاغل کشاورزی به 17% و در کشورهای توسعه یافته به 4 تا 7% رسیده است.
در هر صورت اختراعات مهمی مانند ماشین بخار، راه آهن، هواپیما، تلفن، برق، رادیو، تلویزیون، پلاستیک، ترانزیستور و دهها اختراع دیگر به همراه ایجاد سازمان ها و تشکیلات مدنی و موسسات آموزشی، بستری فراهم نمود تا انسان بتواند به اهداف موج دوم که تهیه ابزار کارر بود دست پیدا کند و مشکلات موج اول را برطرف نماید. در موج دوم نیازهای جدیدی دیده شد که دیگر امکان حل آن با دیدگاه قبلی امکانپذیر نبود.
نخستین بنیانگذار «شهر هوشمند»
در کتاب «آتلانتیس جدید» راوی داستان از جزیرهای به نام «بن سالم» یاد میکند که توسط گروهی از دانشمندان مدیریت میشود و شرایط ایده آل برای زندگی شهروندان را فراهم میکند. بن سالم در اصل یک ازمایشگاه بزرگ برای شهروندانی است که قصد دارند یک زندگی نوآورانه و فناورانه را تجربه کنند. در میان خلاقیتهای مطرح شده توسط «فرانسیس بیکن» برای این جزیره هوشمند، اشکالی از وسایل حمل و نقل مطرح شده است که از جمله آنها میتوان به زیردریاییها یا وسایل پرنده و روباتها اشاره کرد. ویژگی و اهمیت سهم فکری بیکن برای به تصویر کشیدن و مفهومسازی محیط شهری به گونهای بود که مورخین «فرانسیس بیکن» را نخستین بنیانگذار «شهر هوشمند» میدانند.
دو تحول اساسی موثر در گسترش شهرهای هوشمند
طی قرنها پس از انتشار «آتلانتیس جدید» و در جریان تکامل شهرها و جوامع بشری و توسعه فنی و زیرساختی شهرها به یکی از موضوعات عمده تبدیل شد. این پدیده از نظر جغرافیایی و زمانی در هر گوشه از کره خاکی به صورت متفاوت دنبال میشود. از نظر تاریخی دو اتفاق اصلی را که همزمان با دو تحول فناورانه در جهان صورت گرفته است، میتوان در گسترش شهرهای هوشمند تاثیرگذار دانست.
تحول اول
نخستین پیشرفت و توسعه فنی و شهرسازی یا انقلاب دوم صنعتی شکل گرفت و طی آن اختراعات مطرح شده از سوی دانشمندان به صورت بیسابقه متناسب با محیطهای شهری و زندگی مردم معرفی شد.
تحول دوم
تحول دوم صنعتی با همافزایی بین علم، صنعت و اقتصاد، گروههای مختلف دانشمندان و شرکتهای خصوصی را گرد هم آورد تا زندگی شهری دگرگون شود. «جنسن» از مشهورترین مخترعان در سال ۱۹۹۳ میلادی، این عصر را «تولید فشرده سرمایه» توصیف میکند که منجر به «رشد سریع بهره وری» میشود. در این دوره زمانی فناوریها در چارچوب زندگی شهری شکل تازه میگیرند و با نحوه زندگی مردم در شهرها سازگار میشوند.
نخستین پایههای شهر هوشمند به معنای امروزی
اتفاقات مذکور، نخستین پایه های شکلگیری شهر هوشمند را فراهم کرد. با وجود این «مارک والیاناتوس» از مشهورترین تحلیلگران این عرصه نخستین پایه های شهر هوشمند به معنای امروزی را در لس آنجلس معرفی میکند. او در این خصوص میگوید: از اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی تا اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی فعالیتهای سازمانی به نام «دفتر تحلیل جامعه» در آمریکا بسیار قوت گرفت.
این سازمان به صورت گسترده رایانه های مخصوص مرکز داده، سیستمهای خوشه ای تحلیل داده، سیستمهای عکسبرداری هوایی مبتنی بر فناوری مادون قرمز و … را برای جمع آوری اطلاعات و تهیه گزارشها در لس آنجلس مورد استفاده قرار داد تا در نهایت بتواند با در اختیار داشتن آمار جمعیتی هر مرحله، کیفیت زندگی ساکنان آن را به بهترین شکل ارتقا دهد و از منابع اطلاعاتی برای مدیریت رفت و آمد شهری استفاده کند. این اتفاق در واقع نخستین شهر هوشمندی را شکل داد که با تعاریف امروزی همسو است.
والیاناتوس به طور خاص بر استفاده از فناوری برای تجزیه و تحلیل اطلاعات شهری تمرکز دارد و در کتاب خود مینویسد که «دفتر تحلیل جامعه» در لس آنجلس از سال ۱۹۷۴ میلادی به صورت ویژه روی توسعه هوشمند شهرسازی تمرکز داشته است. او در این خصوص میگوید: تصویر جامعی که از لس آنجلس ۵۰ سال قبل به جا مانده است، گزارش تحلیلی را شامل میشود که برای مناطق مختلف این شهر برنامهریزیهای مجزا دارد و سیستمهای رایانهای برای ساکنان لس آنجلس و حومه آن به صورت متفاوت خدمات را در نظر گرفتهاند تا در نهایت فاصله بین فقرا و ثروتمندان به حداقل برسد و کیفیت زندگی مردم تا حد ممکن افزایش یاید.
منبع
مرکز تحقیقات شهر هوشمند ایران
کارگشا