استراتژی درآمدزایی شهری در شهرسازی دانش بنیان

امروزه شهرسازی در ایران، دچار از هم گسیختگی ملموسی است که می تواند اثرات خود را بر روی تمامی اجزای شهر نمایان کند. شهرسازی در ایران بیش از هر چیز، نیاز به توسعه بنیادی دارد و از تکرار و الگو برداری نادرست و گاهی اشتباه غربی و شرقی دست بکشد. همان طور که تاریخ ایران نشان می دهد، شهرسازی ایران گنجینه ای بی بدیل است که می تواند راهگشایی برای شهرسازی حاضر باشد. قاعدتا نمی توان همان الگو های قدیم را مورد استفاده قرار داد اما می توان آنها را به نسبت نیاز امروز و به صورت دانش بومی و ایرانی از آنها الگوهای جدید و رویکردی نوع در شهرسازی ایران تبدیل نمود. این مقاله با هدف بررسی شهرسازی دانش بنیان و بکارگیری رویکرد نو در شهرسازی قصد دارد به استراتژی درآمدزایی شهری در شهرسازی دانش بنیان بپردازد.

شهرسازی دانش بنیان چیست؟

شهرسازی دانش بنیان یا Knowledge City به تازگی توجه متخصصین شهری و دانشگاه ها را به خود جلب کرده است و دلیل آن نیز علایق مشترکی است که بین ساختارهای مدیریتی شهر، سیاست گذاری های توسعه منطقه ای، تاکید بر مفهوم توسعه و پیشرفت تکنولوژی و فعالیت های اقتصادی- اجتماعی وجود دارد.

در سالهای گذشته، شاهد رشد کاملی از شهرهای دانش بنیان بوده ایم و این مفهوم از تعاریف اولیه در مورد Smart city و Digital city سرچشمه می گیرد. از طرفی به شدت مشوق و تقویت کننده نوآوری های محلی، علوم یا Science و خلاقیت در چارچوب مفاهیمی مانند توسعه، توسعه اقتصادی و جامعه دانش بنیان است. شهرهای دانش بنیان یکی از پارادایم های کارآمد برای شهرهای پایدار آینده را ارائه می کنند.

شهرسازی در شرایط امروز ایران، دچار نوعی از هم گسیختگی و پراکندگی می باشد که این جنبه می تواند تاثیرات خود را روی تمام جوانب و بخش های شهری نشان دهد. همان طور که تاریخ ایران نشان می دهد، شهرسازی ایران پر از نمونه های بی نظیری است که می تواند با توجه به نیاز روز و دانش نوین برای ساختن شهرهای امروز الگو قرار بگیرد. بر این اساس می توان گفت که تلفیق شهرسازی با دانش های روز موجب شکل گیری رویکرد جدیدی به نام شهرسازی دانش بنیان خواهد شد.

مسئله ای که وجود دارد این است که دلیل به کارگیری و استفاده شهرسازی بیرونی به جای شهرسازی بومی و ملی در ایران چیست؟ چرا با این تعداد مقالات و پژوهش های مختلف در سطوح متفاوت، هنوز هم شاهد نابسامانی در شهر هستیم؟ پژوهشگر یا محقق یا استادی که خود برای شهر در عمل مفید نبوده و مشکلی را برطرف نکرده است، آیا می تواند دانشجویی را تربیت کند که او بتواند برای شهر مفید باشد؟ و چندین و چند سوال دیگر که می تواند خود یک مقاله باشد. حال چرا ما این روند را ادامه می دهیم؟ چرا برای شهر محل سکونت خود، خودمان ایده نمی دهیم؟ شهرسازی دانش بنیان شاید تلنگری باشد به این موضوع که شهرسازی و حتی معماری یک فرآیند بومی و محلی است که جز ساکنین و کاربران از فضا نمی توانند آن فضا را مطلوب کنند شهرسازی دانش بنیان یعنی اتکا به ساکنین و استفاده از دانش آنها در برطرف کردن مشکلات شهر، شهرسازی دانش بنیان با عوامل اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی، کالبدی، منظر، زیباشناسی، اجتماعی، جغرافیایی و ... در ارتباط است که هر کدام می توانند زیر شاخه های دیگری را شامل شود.

مسئله اصلی در شهرسازی حال حاضر ایران، تقلید از آثار و نتایج خارجی است. در صورتی که آثای و نمونه های اجرا شده شهرهای خارجی براساس معیارهای مشخصی مانند اقلیم، محیط و فرهنگ آن شهرها پاسخگو می باشند. این نوع از شهرسازی، با نگاه جدی به توان و نیروی متخصص داخلی و در نظر گرفتن ظرفیت های موجود، برای مشکلات حال حاضر، می تواند راه حلی داخلی، عملی و مناسب با مکان و زمان ارائه نماید. شهرسازی دانش بنیان شامل تاثیرات درون شهری و برون شهری است که بیشتر این تاثیرات در حوزه اقتصادی است. بر این اساس شهرسازی دانش بنیان می تواند تولید کننده برترین دانش ها در حوزه شهرسازی ایران باشد. که توانایی جذب بیشترین سرمالی مالی و انسانی را دارد. لازم به ذکر است که رویکرد اصلی در شهرسازی دانش بنیان از ابتدا با دانش درونی و اتکا به دانش داخلی شروع و با پیوند به مراکز رشد و صنعتی و ابتکار و نوآوری اقدام به حل مشکلی در شهر می نماید. رویکردی که خود می تواند مولف باشد و با متکی بر خود، نیاز حاضر را برطرف کند.

ملاک ها و معیارهای شهرسازی دانش بنیان

در بخش معیارهای شهرسازی دانش بنیان می توان عوامل مختلفی را بیان کرد. اما معیارهایی که بیشترین تاثیر را در شهرسازی دانش بنیان دارند عبارتند از: دانش درونی (علم بومی)، نیروی متخصص، سرمایه انسانی و مالی، دانش اقتصادی، دانش شهرسازی که مولد توسعه صنعتی و بومی باشد.اجرایی کردن شهرسازی دانش بنیان بیش از هر چیز به نیروی انسانی متخصص و ایده های کاربردی نیاز دارد. این پتانسیل وجود دارد که شهرسازی دانش بنیان با ایده های ناب و نیروی متفکر برتر، برای دیگر کشورها نیز کاربرد داشته باشد. در واقع شهرسازی دانش بنیان تلاش می کند تا با اجرایی نمودن ایده ها با کمک علم بومی،  مشکلات را برطرف نماید.

 برای اجرایی شدن رویکرد شهرسازی دانش بنیان در ایران باید از دانشگاه ها و موسسات پژوهشی آغاز نمود. با به کارگیری ایده های جدید در حوزه شهرسازی می توان قدرت دانش موجود و نیاز آینده را مورد آزمایش قرار داد. از این رو شهرسازی دانش بنیان پایگاهی جز مراکز علمی ندارد.ابتدا باید از داخل شروع کرد و دانش داخلی را منطبق با نیاز موجود سنجید. در ادامه باید به سراغ مراکز صنعتی و مراکز رشد رفته و دانش داخلی را برای شهرسازی حال حاضر به  کار گرفت. شهرسازی موجود نیاز به تفکر جدید و به نوعی نیاز به پوست اندازی مناسب دارد تا  مورد تجویز متخصصین  شهری شده و  مشکلات موجود حل شود. 
این رویکرد نیاز به گسترش بیشتری در حوزه تئوری و اجرا دارد. اما در حال حاضر با شناسایی نقاط ضعف و به کارگیری تجربیات و دانش روز در کنار نوآوری می توان تا حدودی راه را برای ورود  محققان دیگر آماده کرد. شهرسازی دانش بنیان در مرحله اجرا باید از مراکز علمی شروع شده و با پیوند میان مراکز رشد و صنعتی و با به کارگیری نوآوری و ابتکار به حل مسائل شهری پرداخته و برای حل آن از تمام علوم به صورت زنجیره وار استفاده نماید.

تاثیرات اقتصادی شهرسازی دانش بنیان

علی رغم تعاریف متعدد در مجامع اقتصادی یک تعریف عمده از اقتصاد دانش بنیان وجود دارد. اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که کاربرد دانش و اطلاعات در آن اهمیت بالایی داشته و تولید و توزیع، مبتنی بر آن شکل گرفته و سرمایه گذاری در صنایع با محوریت دانش مورد توجه خاصی قرار گرفته است. سرمایه گذاری در دانش نیز عبارت است از مجموع هزینه های انجام شده در واحدهای تحقیق و توسعه و هر هزینه ای که بایت فعالیت های ارتقای دانش انجام گیرد. اما شکوفایی و رشد اقتصاد دانش بنیان در صورتی می تواند محقق شود که چارچوب های اقتصادی و اجتماعی، سیاسی و قانونی در یک کشور دارای بسترهای لازم جهت تحقق شاخص های مورد نیاز اقتصاد دانش بنیان باشد.

همان طور که می دانیم شهرسازی خود به تنهایی بر روی دیگر عوامل و زمینه های مرتبط با شهر تاثیر گذار است و همانند یک موج مشخص و بدون مرز تاثیر خود را می گذارد. حال تصور نمایید شهرسازی دانش بنیان بتواند با درگیر نمودن بسیاری از بخش های شهری و منطقه ای به گونه ای تاثیر گذار باشد که بیشترین موج مثبت را در شهر ایجاد نماید. این که رویکرد فوق چگونه اجرا شود تا مطلوب و مناسب ترین تاثیر را در شهر داشته باشد، کار شهرسازان خواهد بود. به عنوان مثال اگر در شهر بتوانیم با یک جهت گیری مناسب و مطمئن، اجزا و عناصر شهری را به سمت اقتصاد مقاومتی برده و شهر را از نظر اقتصادی تضمین نماییم. این هدف که به عنوان یک هدف رویایی بیان می شود می تواند در اجرای درست رویکرد شهرسازی دانش بنیان محقق شود.

می توان با به کارگیری عناصری در شهر مانند اجرای الگوی نمای ایرانی در شهر و ایجاد کارگاه های تخصصی نماهای ایرانی برای کل شهر در کنار پیوند علوم دانشگاهی، شاهد به کارگیری کارگاه های شهرسازی و کنار گیری نماهای غربی باشیم. این اقدام می تواند باعث شود که در کنار علوم و درگیر کردن کارگاه های شهرسازی، قدمی موثر و نو در جهت حرکت به سمت اقتصاد مقاومتی برداشته شود. مثال های زیادی وجود دارد که می توان اشاره کرد اما این مثال ذکر شد تا کاربردی بودن تحقیق فوق نمایان گردد. علاوه بر تاثیرات اقتصادی می توان به تاثیرات ظاهری، دانشی، منظر، معماری، دسترسی، اجتماعی، فرهنگی، رفتاری و دیگر تاثیرات کالبدی و شکلی نیز اشاره کرد.

بنابراین شهرسازی دانش بنیان علی رغم اسم مبهم آن، می تواند مسیری نو و جدید باشد که بسیاری از مشکلات شهرسازی ایران را بتواند در خود حل کند. مشکلاتی که با حل آنها رفاه بیشتر به ساکنین و امنیت خاطر افراد شهر شود. ما باید قبول کنیم که شهرسازی به صنعتی تبدیل شده است که در این صنعت هر شهری که فضای بهتری را برای ساکنین ایجاد کند، در آمد بیشتری خواهد داشت و در کنار آن صنایع و دیگر خدمات شهری پیشرفت خوبی را خواهند دید.
این نوع شهرسازی نیازی به تزریق دائم پول به شهر را ندارد. چون شهر خود کفا خواهد بود و می تواند خود را ترمیم و بازسازی کند. با بکار گیری شهرسازی دانش بنیان، اقتصاد شهری نیز رشد خود را خواهد داشت و ساکنین شاهد اقتصاد پویا خواهند بود.
هدف شهر سازی دانش بنیان در شهر، پرهیز از تکرار، عدم کپی برداری از آثار خارجی و بدون نتیجه، استفاده از سرمایه انسانی و مالی در جهت شکل گیری مولد تولیدی، استفاده از جامعه شهری به عنوان بهترین شهرسازان شهر و حل مشکلات شهر با ساده ترین راه حل ها و کاربردی ترین راه ها می باشد. شهرسازی دانش بنیان به دانش درونی شهر تکیه می کند تا به دانش خارجی آن، یعنی با استفاده از دانش ساکنین شهر به رفع مشکلات شهر می پردازد.

در شهرسازی دانش بنیان به جای تصمیم گیری مدیران برای یک محله ای که در آن گذری هم نداشته اند، ساکنین آن محله خود مدیریت را بر عهده گرفته و بر اساس نیاز خود راه حل ارائه می کنند. شهرسازی دانش بنیان به اقتصاد نگاه ویژه دارد و تلاش می کند مکانی بسازد که معیشت شهری در اولویت باشد.معیارهایی که می توان برای رویکرد شهرسازی دانش بنیان در ایران بیان کرد عبارتند از: دانش درونی، دانش اقتصادی، ابتکار و نوآوری، دانش تخصصی شهرسازی مولد توسعه خواهد بود.

نقش شهرهای دانش بنیان و نوآور در توسعه شهری و منطقه ای

مبحث نوآوری که به‌ عنوان یکی از ارکان اصلی شهرهای دانش بنیان همواره مطرح می‌باشد، یکی از نتایج مناطق نوآوری شکل گیری شهرهای دانشی است. از این رو، شهر- منطقه‌ ها، مرکز رشد و مرکز دانش هستند. فرآیند نوآوری به این مسئله می‌پردازد که چه چیزی دانش را به ارزش تبدیل می‌کند و از طریق روابط متقابل و پیچیده در یک محیط نهادی ایجاد می‌شود. به ­عبارتی دیگر عناصر اصلی این مجموعه دانشگاه‌ها، صنعت و دولت می‌باشند. چنانچه این ارتباط به نحو مطلوب برقرار گردد، رسیدن به توسعه از طریق شهرها و مناطق دانش بنیان حاصل می‌گردد. همچنین، تجربیات جهانی مطرح شده، گویای این واقعیت است.

پیوند بین افراد خلاق و سرمایه گذاران عمده و حکمروایان شهری و منطقه‌ ای، محیط مساعدی برای ظهور مفهوم جدیدی در جامعه علمی تحت عنوان "شهر دانش بنیان" را فراهم آورده است، دو نیروی پیشران در شکل گیری شهرها و مناطق دانشی، ساختار فضایی برنامه ریزی را در سه سطح برنامه ‌ریزی منطقه‌ ای، برنامه ‌ریزی شهری و طراحی شهری تغییر داده‌ اند. با توجه به نقش مهم ارتباط بین برنامه ریزی شهری و منطقه‌ ای در یک نظام سلسله مراتبی منسجم، توجه به سیستم نوآوری منطقه‌ای و ارتباط منسجم بین سطوح برنامه ریزی منطقه‌ای، برنامه ریزی شهری و طراحی شهری در راستای ایجاد و راه اندازی شهرهای دانش بنیان حائز اهمیت است.

شهر دانش در طول چند دهه گذشته مورد توجه جوامع تحقیقاتی قرار گرفته و در برنامه‌های استراتژیک توسعه، استفاده می‌شود. به همان اندازه که شناخت یک شهر دانش مهم است مدیریت دانش در توسعه شهرها و مناطق نیز مؤثر است، به طوری که بدون مدیریت، توسعه در هیچ کدام از ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی امکان پذیر نمی‌باشد.

 منبع
کارگشا
پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
نشریه دانش شهرسازی