رشت؛ شهر خلاق خوراک شناسی

رشت یکی از کلان‌شهرهای ایران، مرکز استان گیلان در شمال ایران و مرکز شهرستان رشت است. این کلان شهر، پرجمعیت‌ترین شهر شمال ایران بین سه استان حاشیه دریای خزر و بزرگترین و پرجمعیت‌ ترین شهر گیلک‌نشین جهان و بزرگترین سکونت گاه سواحل جنوبی دریای خزر است.
(برای آشنایی با شهرداری رشت کلیک کنید.)

رشت بیش از ۴٬۵ قرن پیش، مرکز گیلان شد. همچنین این شهر نقشی کلیدی در بزنگاه‌های تاریخ ایران مانند انقلاب مشروطه، جنبش جنگل و انقلاب ۱۳۵۷ ایران داشت و با توجه به فرهنگ مردم آن و قرار گرفتن در جاده راه ابریشم، از دیرباز به عنوان مرکز تجارت شمال و دروازه تمدن مدرن از آن یاد می‌شود.

این شهر در سال ۲۰۱۵ به "شبکه شهرهای خلاق جهان" به عنوان شهر خلاق خوراک‌شناسی زیر نظر یونسکو پیوست. براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق؛ شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری استفاده می‌کند.

امروزه شهر رشت، یکی از قطب‌های کشاورزی در سطح کشور، محسوب می‌شود. رشت یکی از قطب‌های تولید برنج ایران، تولیدکننده بزرگ فولاد و قطب تولید نانو داروهای ضد سرطان کشور است. از سال ۱۳۹۴ روز ۱۲ دی، مصادف با دوم ژانویه، با عنوان روز رشت به ثبت رسید.

نام
درباره نام شهر رشت، نظرات و روایات متعددی وجود دارد:
− رشت با تلفظ درست «رِشت» در ایران باستان به معنی «باران»؛ اسم مؤنث فعل «باریدن» است.
− وجه تسمیه رشت در فرهنگ واژه‌های دساتیر، به‌معنی گچی است که بنایان، سنگ و آجر را با آن محکم می‌کنند و در لغت‌نامه‌ های مختلف، به معنی چیزی است که از هم فرو ریزد و فرو پاشد؛ دیوار مشرف به افتادن.
− همچنین رشت به معنی در فرو افتاده و در گودی قرار گرفته، صفتی بود برای هفته بازار رشت و حومه که روزهای یکشنبه در این شهر و روزهای چهارشنبه در آج بیشه حومه رشت تشکیل می‌شد. رشت بازار؛ یعنی بازاری که در گودی قرار گرفته. به تدریج بازار حذف شد و تنها رشت باقی ماند.
− نام قدیمی رشت «دارالمرز» یا «دارالامان» بوده که قبل از این دو به آن «بیه» می‌گفتند. بیه در لغت‌نامه‌ ها، به معنی رود یا مصب بین دو رودخانه است و به نظر می‌رسد که دلیل این نامگذاری، قرار گرفتن شهر بین دو رودخانه‌ گوهررود و سیاه‌رود باشد.
− علی‌اکبر دهخدا می‌گوید: چون شهر در سال ۹۰۰ هجری ساخته شده و کلمه رشت در حساب ابجد ۹۰۰ است، این نام را انتخاب نمودند.
− تلفظ دقیق نام این شهر «رِشت» از بن ریسیدن به دلیل شهرت این شهر در تولید رشته‌های نوغان یا همان ابریشم، بوده است.
− کلمه رَشت از ترکیبات کلمه «رِش» به معنی باران بسیار ریز است. با پذیرفتن این روایت، می‌توان رشت را به معنی مکانی که در آنجا باران به صورت مداوم می‌بارد، پذیرفت. واژه گیلکی «وارش» به معنی "باران مکرر" موید همین نکته است. در این واژه پیشوند "وا" به معنی باز و دوباره است و معنی وارش «باز باران» یا «باران مکرر» است.
− در اوستا کتاب ایرانیان باستان کلمه "هو رشت" بارها استفاده شده. هو به معنی نیک و رشت به معنی کردار می‌باشد.
− شهر باران‌های نقره‌ای و شهر همیشه بیدار از القاب رشت هستند.

پیشینه
پیش از اسلام: رشت در ابتدا، روستایی بزرگ در یک فضای جنگلی، بین دو رودخانه گوهررود و سیاه‌رود بود. شکل گیری بنای اولیه رشت را با احتمال زیاد به قبل از اسلام و به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. بنا بر روایتی، این ناحیه، زیر آب‌های دریای خزر بود که به تدریج و بر اثر رسوب زیاد و تبخیر آب، اراضی گیلان و رشت امروزی از آب خارج شدند. همچنین این منطقه، یکی از چندهزار شهری می‌باشد که تحت حکومت الولکیان بوده‌ است. این ناحیه چون دارای منابع طبیعی مانند جنگل و زمین‌های مناسب کشاورزی بوده، به سرعت به صورت دهکده‌ ای قابل سکونت درآمده است. زمانی‌که حکومت ساسانی رو به فروپاشی می‌رفت، حکمرانی مستقل این دیار را گیلان‌ شاه می‌نامیدند.

در دوره صفویه: گیلان به دو قسمت «بیه پس» به مرکزیت فومن (و بعدها رشت) و «بیه پیش» به مرکزیت لاهیجان تقسیم شده بود. در سال 934 هجری قمری شاه طهماسب حکومت هر دو قسمت گیلان را به "احمد خان لاهیجانی" سپرد. در دوره وی، رشت اهمیت اقتصادی و سیاسی فراوانی یافت.

در زمان سلطنت شاه عباس اول، گیلان استقلال خود را از دست داد. این شهر از سال ۱۰۰۴ هـ. ق به فرمان شاه‌عباس مرکز استان گیلان و مرکز معاملات نوغان و ابریشم شد که در آن زمان مهمترین محصول گیلان بود. این امر موجب شد که مالکان بزرگ و تجار ایرانی و روسی و یونانی و ارمنی که نوغان و ابریشم معامله می‌کردند، به این شهر رو کرده و بر وسعت آن بیفزایند. در سال ۱۰۷۱ هجری قمری، قوای روسیه به دستور پترکبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال ۱۱۴۵ هجری قمری در اشغال خود نگه داشت. در سال ۱۰۴۵ هجری قمری شهر رشت به دست استپان رازین روس غارت شد. در سال ۱۷۲۲ میلادی نیز سپاهیان پترکبیر رشت را تسخیر کردند. سپس روس‌های بلشویک در جریان تعقیب هواداران تزار رشت را به تصرف خود درآوردند. رشت در فاصله سال‌های ۱۱۵۷ هـ. ق تا ۱۱۸۴ هـ. ق در وسط جنگلی انبوه قرار داشت. در اطراف نقاط اصلی شهر خانه‌ها نزدیک به هم و در بقیه نقاط خانه‌ها بدون هیچگونه نظمی پراکنده بود. رشت در سال ۱۲۲۳ هـ. ق دارای سه‌هزار خانوار بوده و بازارش از چهار کوچه نامنظم که بخشی از آن با نی و حصیرهای تکه‌پاره پوشانده بودند، تشکیل شده بود.

انتخاب شهر رشت به عنوان مرکز منطقه باعث جذب جمعیت و رشد سیاسی، اداری و اقتصادی آن شد. به عبارت دیگر، این شهر در زمان شاه عباس ویژگی‌های شهری به خود گرفت. او برای از بین بردن ملوک الطوایفی و سرکوبی دو ناحیه حاکم نشین گیلان (لاهیجان و فومن) به رشت که وضعیت آن برای تجارت فوق العاده مناسب بود، مرکزیت بخشید و آنجا را حاکم نشین گیلان کرد و با افزودن به وسعت آن باعث شد که شهر از شکل قصبه خارج شده و به مکان تجارت ابریشم تبدیل شود. نقش تجاری شهر به همراه مرکزیت اداری سیاسی، از عمده‌ترین عوامل توسعه شهر در قرن 11 هجری قمری بود.

با سقوط پایتخت صفویان توسط افغان‌ها و اشغال رشت و گیلان توسط روس‌ها، شرایطی کاملا متفاوت با گذشته در حوزه گیلان پدید آمد. گیلان توسط روس‌ها با هدف افزودن آن به امپراتوری روسیه اشغال شد. در این زمان پطر کبیر شخصا بعد از اشغال گیلان، "لواشف" را به حکومت گیلان منصوب کرد. در این دورانT اصلاحاتی از سوی پطر کبیر در گیلان انجام شد که با نیازهای سرمایه‌ داری نوظهور روسیه به منظور تمرکز قدرت و ایجاد امنیت سیاسی و اقتصادی در قلمرو تحت حاکمیت روسیه، هماهنگی داشت.

در دوره قاجاریه: در این دوره، رشت به طور چشمگیری توسعه یافت. در فاصله یازده کیلومتری این شهر در محل تقاطع دو رودخانه گوهررود و زرجوب (سیاهرود)، بندر ارتباطی پیربازار به وجود آمد، بدین ترتیب کالاهای تجاری از روسیه تا بندر پیربازار و از آن به بعد به وسیله خط آهن تا شهر رشت منتقل می‌شد. پیربازار، روستایی از بخش مرکزی رشت بود که به علت مجاورت با مرداب و دریا، پره بازار یا بازار ساحلی و بازار مرکزی نامیده می‌شد، و تدریجا به پیربازار یا پیله بازار، شهرت یافت و لنگرگاه و بندر مهم رشت شد.

در دور‌ه پهلوی: پس از انقلاب مشروطیت و تسلط رضاخان، چهر‌ه رشت به دلیل تغییراتی که در آن داده شد، شکل جدیدی به خود گرفت. در این دوره با احداث چند خیابان جدید (امام خمینی ـ سعدی – علم الهدی و شریعتی) و  نقطه تقاطع آنها (میدان شهرداری)، بازار به حاشیه خیابان‌ها کشانده شده و ساختمان‌های مسکونی در اطراف خیابان‌ها احداث شده و در کنار آنها محلات جدید به وجود آوردند. در فاصله سال های 1327 – 1304 شمسی توسعه شهر بیشتر در امتداد خیابان‌های جدید الاحداث ادامه یافت و کارخانجاتی از قبیل بلورسازی، حریربافی، گونی بافی و همچنین بیمارستان‌ها و مدارس ساخته شد. از سال 1335 – 1327 شهر از سمت جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی بیشتر از سایر جهات توسعه پیدا کرد و پس از آن تا سال 1350، توسعه شهر در حد شرقی متوقف و به جهت غربی و شمال شرقی متمایل شد. از 1350 به بعد گسترش شهر در جهت شمال و شمال غربی محسوس تر است. طی این دوره مجموعه مسکونی گلسار در شمال شهر ساخته شده و اراضی کشاورزی واقع در شمال غربی تبدیل به واحدهای مسکونی شدند.

پس از انقلاب اسلامی: طی این دوره نیز گسترش شهر در جهت شمال و شمال غرب ادامه یافت. بطوریکه در سمت شمال شهرک گلسار، واحدهای مسکونی پراکنده تا نزدیکی فرودگاه رشت کشیده شدند. در این دوره، جاده کمربندی که جاده‌ های بندر انزلی، لاهیجان، تهران و فومن را به یکدیگر  متصل می‌کند، احداث شد. احداث شهرک صنعتی در این دوره، وجود دانشگاه رشت در جاده تهران (جنوب شرق) و نیز تعیین بخشی از جاده لاکان به عنوان محور توسعه، تعداد زیادی از ساخت و سازهای جدید را به این جهات هدایت کرد. در واقع شهر رشت طی سالهای 1357 تا 1364 در جهات غرب به شرق و شمال شرقی توسعه یافته است و از سال 1367 تاکنون نیز توسعه به سمت جنوب غرب، شمال غرب و جاده لاکان می‌باشد.

جغرافیا
رشت در ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی واقع شده و فاصله آن از تهران ۳۰۰ کیلومتر است. همچنین شهر رشت با مساحت ۱۸۰ کیلومتر مربع در زمینی مسطح و هموار به ارتفاع به‌طور میانگین ۵ متر از سطح آب‌های آزاد قرار دارد. رشته کوه البرز در قسمت جنوبی شهر رشت واقع شده و نزدیک‌ترین قله بلند به شهر رشت (درفک) به ارتفاع ۲٬۷۳۳ متر است. رشت از شمال به دریای خزر و شهرستان خمام و از شمال غرب به شهرستان انزلی، از غرب به رودخانه پسیخان و شفت، صومعه‌سرا و فومن، از جنوب به بخش سنگر و شهرستان رودبار و از شرق به کوچصفهان و آستانه اشرفیه محدود است.    

زبان، گویش، لهجه
در شهر رشت لهجه‌ های گوناگونی از گویش بیه‌ پس از زبان گیلکی رایج است. برخی گیلکی را به نام پهلوی می‌دانند. مستوفی پهلوی را شبیه و وابسته به گیلکی می‌داند. زبان رسمی جلسات شورای شهر رشت گیلکی است.
اولین‌های شهر رشت در ایران:
− اولین اتوبوس در ایران توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد.
− اولین شعبهٔ بانکی ایران (اولین شعبهٔ بانک سپه) در آغاز سال ۱۳۰۴ شمسی
− اولین کتابخانه ملی با ایده محمدعلی تربیت، رئیس اداره فرهنگ گیلان، در سال 1306
− اولین تئاتر ایران
− اولین اتوبوس وارد شده به ایران توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد، اما به مرور زمان و با توجه به میزان کرایه، سودآوری و زیر ساخت‌های حمل و نقل توجیه اقتصادی آن رد شد و به همین دلیل اتوبوس به کار گرفته شده، به یکی از تجار ایرانی به نام (معین التجار) فروخته شد.
− اولین راه‌آهن ایران: قدیمی‌ترین راه‌آهن ایران در مسیر بندر انزلی به پیربازار و رشت احداث شده و بقایای این راه‌آهن و خطوط ریلی هنوز وجود دارد.
− اولین داروخانه شبانه‌روزی در ایران (داروخانه کارون)
− اولین خانه معلولین و سالمندان در ایران

جمعیت
براساس سرشماری رسمی در سال ۱۳۹۵، جمعیت ساکن آن ۹۵۶٬۹۷۱ نفر بوده‌ است. شهر رشت پرجمعیت‌ترین شهر شمال کشور و از جمله کلانشهرهای ایران است. جمعیت شهر رشت مطابق نتایج سر شماری سال (۱۳۹۰)۶۳۹٬۹۵۱ نفر و جمعیت شهرستان رشت ۹۱۸۴۴۵ نفر است. براساس سرشماری رسمی در سال ۱۳۹۵، جمعیت ساکن آن ۹۵۶٬۹۷۱ نفر بوده‌ است. جمعیت شناور ثابت روزانه شهر رشت به‌ عنوان مادرشهر استان گیلان، بالغ بر ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر است. جمعیت این شهر در تعطیلات و ماه‌های گردشگری سال، بالغ بر دو میلیون نفر است. رشت فشرده‌ ترین شهر ایران به لحاظ نسبت جمعیت به وسعت است و ازلحاظ نسبت جمعیت در روز و شب نیز رتبه نخست کشور را دارد.

جاذبه‌ ها
− آرامگاه میرزا کوچک جنگلی
− موزه سردار جنگل - خانه میرزا کوچک خان جنگلی
− سبزه‌ میدان
− موزه رشت
− خانه سمیعی
− خانه قدیری رشت
− خانه حاج میرزا خلیل رفیع
− آرامگاه شهیدان مشروطه
− پارک شهر رشت معروف به باغ محتشم
− عمارت کلاه فرنگی رشت
− مسجد سفید
− محله سیاه اسطلخ
− بازار رشت
− خانه موسس بانک سپه «موسیو لئو پولد گُدار و خانواده اش
− بوستان ملت
− بقعه دانای علی
− بقعه بی بی زینب
− موزه میراث روستایی
− کتابخانه ملی رشت
− کاروانسرای لات
− شهرک گلسار رشت
− شهربازی رشت
− شهرشادی رشت
− قصر بازی رشت
− باغ پرندگان رشت
− دریاچه دائمی تالاب عینک
− دبیرستان شهید بهشتی (مدرسه شاهپور)
− خانه کسمایی
− خانه آوانسیان
− خانه اشکوری
− خانه پورعباس
− خانه سید علی مقیمی

ره‌آورد
در سال 2015، شهر رشت به عنوان شهر خلاق خوراک در سطح جهان، به یونسکو معرفی و ثبت شد.
− شیرینی: رشته خشکار، خرش حلوا، حلوا عسلی، پلا دانه حلوا، ترک، تین ترک، گل پالدو، کاکا، کویی، دوشاب، کلوچه فومن، کلوچه، حلوا ضیابری، اگردک ، نان خلفه، قیماق                             
− نان‌ها: تمیشان یا لاکو (نان برنجی)، لاسو، کِشتا
− چاشنی‌ها: زیتون پرورده،  انگور خمس، درار، شور کولی، ماهی دودی
− ترشی‌ها: اخته، هفت بیجار، آب غوره، رب انار، خۊجˇاُو، آب کونوس
− صنایع دستی: گلدوزی، گلیم، بامبو بافی، خراطی، سفالگری، رشتی دوزی، حصیر بافی، چموش دوزی

اقتصاد
تجارت: شهر رشت نزدیک‌ترین شهر بزرگ به بندر انزلی (بزرگترین بندر شمال کشور) و مرز آستارا (امن‌ترین مرز زمینی کشور) است. این شهر، تخلیه گاه بسیار مناسب برای کالاها به مقصد شمال شرق و شمال غرب کشور است و قرارگیری آن در مسیر کریدور شمال جنوب به همراه توریسم‌ پذیری گسترده موقعیت تجاری خوبی برای این شهر فراهم کرده‌ است. همین مسائل باعث شده که این شهر در طول تاریخ به عنوان یک شهر تجاری شناخته شود. هرچند عواملی نظیر عدم ارتباط گسترده تجاری با شوروی سابق و متعاقب آن محور قرار گرفتن خلیج فارس برای صادرات و واردات و همچنین تأخیر فراوان در تکمیل کریدور شمال جنوب، چه از طریق آزادراه و چه از طریق راه‌آهن، باعث شده بود که نقش شهرهای استان گیلان در تجارت کمرنگ شود. ولی امروزه با توجه به وجود پنج کشور در حاشیه دریای خزر، تکمیل آزاد راه رشت-قزوین و افتتاح راه‌ آهن قزوین-رشت، برای این شهر نقش مهمی در زمینه بازرگانی متصورند.

 کشاورزی: استان گیلان غنی‌ترین استان کشور از نظر تولید محصولات کشاورزی است. این استان دارای:

رتبه نخست کشوری در تولید ماکیان، کشت مکانیزه برنج و تنوع محصولات و بسیاری از مزایای کشاورزی دیگر است. شهرستان رشت ۶۴ هزار و ۲۵۰ هکتار زمین زراعی دارد که ۷۵ هزار بهره‌ بردار در۶ بخش و ۱۸ دهستان در آن فعالیت می‌کنند و حاصل آن سالانه ۲۹۵ هزار ۵۵۰ تن شلتوک است که از این میزان شلتوک، ۱۷۷ هزار و ۳۰۰ تن برنج سفید به دست می‌آید.

رشت با تولید ۱۰ درصد برنج سفید کشور، رتبه اول را در زمینه تولید برنج سفید در کشور دارد. البته توسعه شهرنشینی باعث کاهش اقبال به کشاورزی شده ولی هنوز هم مزارع کشاورزی حتی در نواحی درونی شهر و در حاشیه خیابان‌های شهر دیده می‌شوند که در بین کلانشهرهای ایران بی‌نظیر است.

صنعت: رشت در گذشته قطب تولیدات نساجی ایران بود. در سالیان اخیر بسیاری از کارخانجات بزرگ صنعتی در رشت به حالت تعطیل درآمده‌ اند و بسیاری از کارخانه‌ ها و شرکت‌های فعال نیز با ظرفیت کم و با مشکلات زیاد مشغول به فعالیت هستند. از جمله مهم‌ترین شرکت‌های غیرفعال که تاکنون اقداماتی برای احیا این شرکت‌ها صورت نگرفته، عبارت اند از: شرکت صنایع پوشش ایران، شرکت الکتریک ایران رشت، شرکت فرش گیلان، شرکت کنف کار، شرکت صنایع تندر مهم‌ترین عوامل عدم توسعه صنعتی رشت کج نظری‌ها در زمینه بخشی نگری مسئولان و تأکید بر توسعه کشاورزی به صورت محض در آمایش سرزمینی گیلان بر پایه کشاورزی توسط دولت از توسعه صنعتی محروم مانده‌ است. از جمله مهم‌ترین صنایع فعال رشت عبارتند از: گروه صنعتی ایران رادیاتور، مجتمع فولاد گیلان، فومن شیمی، سبحان دارو، پارس خزر، کاشی خزر، کاسپین تأمین، سبحان انکولوژی و…

شهرصنعتی رشت: شهرصنعتی رشت که در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی تأسیس شد، یکی از پنج شهر صنعتی بزرگ کشور است و دومین شهرصنعتی خصوصی ایران است که در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر رشت و در مکانی بسیار زیبا واقع شده است. تأسیسات زیر بنایی کم‌ نظیر شهر صنعتی رشت، این مکان را در زمره مناسب‌ترین محل‌ها برای اجرای طرح‌های بزرگ صنعتی قرار داده‌ است. سهامداران فعلی شهر صنعتی عبارتند از: شرکت شهر صنعتی البرز، شرکت سرمایه‌گذاری بانک صنعت و معدن، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، شرکت کارگزاری بانک کشاورزی، شرکت ساتکاب وابسته به وزارت نیرو و شرکت خدمات مدیریت غدیر. شهر صنعتی رشت طبق مصوبات اولیه در وسعتی به میزان ۲۲۸۸ هکتار طراحی و ۵۲۰ هکتار آن آماده‌سازی و بخش عمده‌ای به متقاضیان واگذار گردیده‌ است که با توجه به برنامه‌ ریزی‌های انجام شده، بر اساس تقاضا قابل توسعه می‌باشد. در حال حاضر تعداد ۲۸۰ واحد صنعتی در این شهر وجود دارد که از این تعداد ۱۴۰ واحد در حال کار است.

شهرک صنعتی سپیدرود رشت: تنها شهرک صنعتی دولتی ایجاد شده در سال ۱۳۸۶ توسط شرکت شهرک‌های صنعتی گیلان در رشت شهرک صنعتی سپیدرود رشت است. رعایت اصول زیست‌ محیطی و موقعیت‌های منطقه‌ ای مرکز استان و بیشترین نیروی بیکار جویای کار فعال و تحصیلکرده‌استان گیلان در رشت، از دیگر ویژگی‌های این شهرک صنعتی است.

منبع
ویکی پدیا
گروه آمار و تحلیل اطلاعات شهرداری رشت