اردبیل یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی ایران است. این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بوده و به‌علت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی، برخوردار بوده‌است.
اردبیل مرکز شهرستان اردبیل و از شهرهای باستانی و تاریخی ایران است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب می‌گردد.
(برای آشنایی با شهرداری اردبیل کلیک کنید)
شهرت و اهمیّت اردبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که سر حلقه فرقه صفویه، شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از اینجا برخاست و در همین‌جا به خاک سپرده شد. با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان پادشاهان صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید.
اردبیل، اولین شهر ایران از لحاظ لوله‌کشی آب شرب می‌باشد. تاریخ این لوله‌کشی احتمالاً به دوره صفوی معطوف می‌گردد. به‌طوری‌که آثار آن در حفاری‌های صورت پذیرفته شده موجود می‌باشد
نام:
اردبیل یا " آرتاویل" یا "اورتابئل" واژه‌ای آذری است که از ترکیب دو کلمه «آرتا یا اورتا» به‌معنی «مرکز یا میان» که به «ارد» تبدیل شده‌است و «ویل یا بئل» که به معنای «سرزمین هموار» است تشکیل شده است. در مناطق تالش نشین استان، هنوز هم به اردبیل، «آردویل» می‌گویند که به معنای "ناحیّه مقدس" است.
اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» و «شهر مقدس (آرتاویل)» ملقب بوده‌است و در دوره‌های مختلف، مرکز ایالت آذربایجان بوده و به علت قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی، برخوردار بوده است.
پیشینه
بسیاری از مؤلفان دورهٔ اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و می‌نویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، در سدهٔ پنجم میلادی ساخته شده است. فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت می‌دهد.
اردبیل بعنوان مرکز حفظ و نگهداری مرز ایران و اهمیت سیاسی و نظامی آن در زمان سلطنت هخامنشیان، در اطراف رود بادی مریز که رود کورای امروز در قفقاز است قلمداد میشد.
بازار تاریخی اردبیل
در جنگ میان زرتشتیان و بت‌پرستان، زرتشتیان بر همه روستاها و قصبه‌های اطراف اردبیل دست یافتند. به افتخار این پیروزی، آتشکده‌ای در اردبیل بنا کردند که امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهکده‌ای به نام آتشگاه باقی مانده است.
اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمی‌تر از زمان فیروز ساسانی است. چراکه فیروز در سال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیده است و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حملهٔ هیاتله از راه اردبیل به آمل و گرگان و سپس به خراسان رفته و در آن‌جا، خاقان هیاتله را کشته است.
یافته‌های تازه دربارهٔ پیشینه اردبیل در منطقه مرادلو اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله در اردبیل را به اثبات می‌رساند. محوطه شامل بیش از یکصد تخته سنگ مزین به نقوش صخره‌ای بوده که با بررسی و مطالعه هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوه زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد. اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ ساله در حاشیه جادهٔ ابریشم دارد.
هنگامی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند، عشیره‌های عرب از کوفه، بصره و شام به آن جا روی آوردند. این شهر در زمان حکومت بنی‌امیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنی‌عباس مرکز قیام بابک خرمدین بوده‌است. در سال ۶۱۸ هجری مورد حمله مغولان قرار گرفت. در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان بوده است.
پل کلخوران اردبیل
در اواخر دوره سلجوقیان که مصادف با قدرت یافتن دولت گرجستان بود، اردبیل از حملات گرجیان آسیب بسیار دید و در ۶۰۵ ه. ق غارت شد و گفته‌اند که دوازده هزار تن از مردم آن کشته شدند.
لشکریان مغول بین سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری، به آذربایجان رسیدند. مردم تبریز انقلاب کردند و نجات یافتند. امّا مردم اردبیل مقاومت کردند و دو بار سپاه مغول را عقب راندند، ولی سرانجام مدافعین شهر ضعیف‌تر گردیده و در نتیجه، شهر اردبیل به دست مغول افتاد و با خاک یکسان گردید و از سکنهٔ پرشمار آن، جز آن‌هایی که قبلاً فرار کرده بودند، کسی زنده نماند؛ ولی به زودی اردبیل پس از این واقعه، باز رونق خود را از سرگرفت.
شاه اسماعیل یکم صفوی قیام مؤثر خود را ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدّین بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به‌شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره‌مند بود. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دورهٔ نادرشاه و اوایل قاجار و به‌خصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد. در دورة صفوی، اردبیل دارالامان و بست و پناهگاه مجرمان بود و شاه عبّاس در شعبان ۱۰۱۴ هجری قمری، فرمانی صادر کرد که اردبیل که به وسیله امیر تیمور گورکان دارالامان اعلام شده بود، همچنان دارالامان باقی بماند.
اردبیل در زمان قاجار، مخزن کالاهایی بوده که از تفلیس، دربند و باکو به تهران و اصفهان حمل میشد و بازارهای پررونقی داشت. اردبیل در مشروطیت ایران سهم بزرگی داشت. با پیشبرد مشروطه خواهی، اوّلین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ هجری قمری، تشکیل گردید ولی با پیش آمدن استبداد صغیر، این قبیل مجامع عموماً بسته شد.
جغرافیا:
این استان از مشرق با استان گیلان از طریق شهرهای اردبیل و خلخال و رشته کوه طالش همسایه می باشد. راه ارتباطی استان اردبیل با مرکز کشور از طریق محور اردبیل ـ آستارا ( گردنه حیران ) واز راه رشت و قزوین به تهران میسر می شود. استان اردبیل به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال 1372 از محدوده سیاسی ـ اداری استان آذربایجان شرقی جدا شده و به عنوان استانی مستقل در تقسیمات کشوری جای گرفت .
دریاچه‌ی نئور
فرهنگ:
در هشتصد و بیست و پنجمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی که به ریاست روحانی برگزار شد، روز ۴ مرداد، که سالروز استقرار سلسله صفویه در ایران بوده و به دلیل نقش این سلسله در گسترش مذهب تشیع و تشکیل ایران یکپارچه، به نام روز بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی تعیین و ثبت آن در تقویم رسمی کشور تصویب شد. همزمان با این روز هفته استان اردبیل نیز در تهران و استان اردبیل برگزار می‌شود.
قومیت
مردم اردبیل مردم آذربایجانی هستند.
زبان، گویش، لهجه
زبان مردم شهر اردبیل ترکی آذربایجانی است. در برخی مناطق شهرستان نمین مانند بخش عنبران و بخش ویلکیج، زبان تالشی و در بخش شاهرود و بخش خورش رستم خلخال نیز زبان تاتی رایج است.
جمعیت:
جمعیت اردبیل براساس نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۵۲۹۳۷۴ بوده است و از این جهت، شانزدهمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود.
پل معلق پیرتقی
جاذبه ها:
− مجموعه بقعه و مزار شیخ صفی الدّین اردبیلی
− مجموعه بقعه و مزار شیخ امین الدّین جبرئیل
− مزار پیران اردبیل
− مسجد جمعه اردبیل
− پل‌های تاریخی اردبیل:
- پل هفت چشمه (داشکسن)
- پل یعقوبیه
- پل نادر
- پل سیدآباد
- پل کهرالان (کلخوران)
- پل سامیان
- پل قره سو
- پل ابراهیم‌آباد
- پل قرمز (قیرمیزی کورپی)
− بازار تاریخی اردبیل
گرمابه‌های تاریخی:
− گرمابه قرادگنک (لطفی)
− گرمابه حاج محسن
− گرمابه حاج شیخ
− گرمابه آقانقی یا ظهیرالاسلام (موزه مردم‌شناسی اردبیل)
− گرمابه یعقوبیه
−گرمابه میرزاحبیب
−گرمابه ابراهیم‌آباد
- گرمابه زینال
− گرمابه منصوریه
گرمابه‌های دوره قاجاریه:
−گرمابه پیر
− گرمابه سرچشمه
− گرمابه اوچ دکان
−گرمابه پیرزرگر
آرامگاه شیخ صفی
موزه‌ها:
− موزه تاریخ طبیعی اردبیل
− موزه مردم‌شناسی اردبیل
−موزه صنایع دستی اردبیل
− موزه شیخ صفی الدین اردبیلی
−موزه مفاخر اردبیل
− موزه تخصصی باستان‌شناسی
− موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی اردبیلی
−موزه چینی خانه
− موزه تاریخ علوم اردبیل
کاروانسراها:
− کاروانسرای عباسی نقدی کندی
− کاروانسرای سرباز وطن (قانلی بلاغ)
− کاروانسرای شورگل
- خانه مشروطه اردبیل
جاذبه‌های گردشگری:
آرامگاه شیخ صفی‌الدین میراث جهانی یونسکو، مسجد جامع اردبیل و بقعه سید امین الدین جبراییل از بناهای تاریخی مهمّ این شهر به‌شمار می‌روند. مضافاً این که کوه سبلان یا ساوالان ، دریاچه شورابیل (در داخل شهر)، رودخانه بالیقلو چای (در داخل شهر)، دریاچه نئور، جنگل فندق‌لو، پیست اسکی آلوارس، پیست اسکی روی چمن جنگل فندقلوی نمین(اردبیل)، پیکره سنگی بابا داوود عنبران، شهر توریستی سرعین، تفرجگاه بولاغلار و دهکده سولان، خلخال سویی، قطورسویی، دودو، ایلاندو، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره، سردابه و… همچنین آبشارها و عوارض طبیعی دیدنی مانند آبشار نره‌گر در روستای اسبوی خلخال، آبشار شورشورنه عنبران، آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای اندبیل(خلخال) و سواحل رود قزل اوزن، جاده فوق‌العاده زیبای خلخال به اسالم، مراتع وسیع دامنه سبلان[۹۴] روستای اناردر جاده اردبیل به مشکین شهر زادگاه مادر بابک خرمدین و قلعه مربوط به بابک خرمدین مبارز اردبیلی در زمره جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر به حساب می‌آیند.
قلعه قهقهه
ره‌آورد:
از غذاهای سنتی اردبیل می‌توان به یرآلما کبابی و کباب شیشلیک و آلبالو پلو و خورشت لپه و اوماج آشی و آش دوغ و سوتلی آش و یارما آشی و بزباش و پیچاق قیمه و تاس کباب و ترح پلو و دومه کباب و باستیرما پلو و ترشی‌قرمه و چیغیرتما و حلوای سیاه و حلوای زرد و حلوای زنجبیل و خشیلو خورش قاتق و ساج‌ایچی و قرمه‌سبزی و قویماق و قیساوا و قیقاناق و کوفته و لونگی و حـّرا اشاره کرد.
آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهم‌ترین غذای سنتی اردبیل است و به‌عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده‌است.
از مهم‌ترین سوغات اردبیل می‌توان آب‌نبات و تخمهٔ آفتابگردان و حلوای سیاه و سرشیر و شیرینی‌های محلی و شکلات ریسه و عسل طبیعی سبلان و عصارهٔ گل‌های سبلان و کره را نام برد. حلوای سیاه اردبیل معجونی است که از جوانهٔ گندم و کرهٔ طبیعی تهیه می‌شود و بسیار مقوی و نیروزا می‌باشد.
اقتصاد:
کشاورزی
پرورش زنبور و تولید عسل
کارخانه چرم مغان
پرورش نوعی ماهی قزل‌آلا به نام رنگین‌کمان در دریاچه طبیعی نئور اردبیل
شهرهای خواهرخوانده اردبیل:
− تیساواش، مجارستان
− ارزروم، ترکیه
− قونیه، ترکیه
− سومقاییت، آذربایجان
خواهرخواندگی ناشهری اردبیل:
− ایالات متحده آمریکا مؤسسهٔ فناوری ماساچوست (دانشگاه ام ای تی) با هنرستان پروفسور هشترودی از ۱۵ اکتبر 2017
منابع:
ویکی پدیا
پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی