هَمِدان، هَمَدان یا به گویش محلی هِمِدان، یکی از کلان‌شهرهای ایران در منطقه غربی و کوهستانی ایران است. مرکز این استان، شهر باستانی همدان است که هرودوت تاریخ بنای آن را در سده هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده است. مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و همدان صورت جدید هگمتانه است.
همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است. در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد. این شهر، اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران، مادها بوده است. (برای آشنایی با شهرداری همدان کلیک کنید.)
نام
نخستین باری که اسم این شهر برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد بود که نام همدان را اَمدانه ذکر شده است. این شهر تحت نام‌های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه، آنادانا نیز نوشته شده‌است. در کتیبه های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم بایستی مشتق از کلمه ماد باشد چنان‌که آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی است که مادها زندگی می‌کردند. در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است.
نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان، اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده است.
پیشینه
براساس آنچه که هردوت مورخ یونانی نگاشته است، مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبری شخصی به نام دیاکو توانستند به تشکل سیاسی و نظامی دست یافته و نخستین دولت مقتدر فلات ایران را پایه گذاری کنند. دیاکو شهر همدان را به پایتختی برگزید و به دستور او استحکامات عظیمی شامل هفت حصار تو در تو که هرکدام به رنگی خاص مزین شده بود، ساخته شد. اکثر محققین علوم تاریخ و باستان شناسی را عقیده برآن است که تپه هگمتانه همدان برجا مانده از همین استحکامات است.
در سال 330ق.م شهر همدان بدست اسکندر مقدونی ویران گردید، ولی به دلیل موقعیت استراتژیک آن تبدیل به مقر نظامی او شد. در اواخر دوره سلوکی، شهر همدان محل تلاقی وبرخورد متعدد آنان با اشکانیان بود تا اینکه سرانجام در سال 155ق.م مهرداد اشکانی این شهر را متصرف گردید. از دوره اشکانی و سلوکی، مجسمه شیر سنگی و بقایای یک گورستان در شهر همدان و آثار مختصری از معبد لائودیسه در شهر نهاوند برجای مانده است. در یک کتابچه به زبان پهلوی بنام شهرها که در زمان قباد (500میلادی ) نگاشته شده بنای همدان به یزد گرد اول نسبت داده شده که این امر نشان دهنده انجام اقدامات عمرانی مهمی در این زمان در شهر مزبور است.
داریوش اول (522 تا 486ق.م) بر دل صخره های الوند کوه مقدس، پس از کتیبه بیستون دومین کتیبه خود را برای آیندگان به یادگار گذاشت و پس از وی فرزندش خشایارشاه اول (486 تا 466ق.م) همان متن کتیبه را با اندک تغییراتی به نام خود جاودان کرد.
لشگر اعراب به سال 26 هجری برابر با 645 میلادی وارد همدان شدند. از اواسط قرن سوم ریاست شهر در اخیتار علویان قرار گرفت و بنای ارزشمند گنبد علویان یادگار این دوره است . در سال 319هجری قمری ،مرداویچ زیاری بانی آل بویه به قهر بسیاری از ساکنان آن را هلاک نمود و شیر سنگی معروف را از دروازه های شهر به خاک افکند. در سال 345هجری قمری شهر براثر زلزله خسارت فراوان دید و تشنجات مذهبی نیزدرسال 351هجری قمری جان بسیاری از مردم را گرفت.
کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، آستیاگ، آخرین پادشاه ماد را شکست داد و همدان را مقر تابستانی خود قرار داد. بدین ترتیب با تصرف همدان اولین حکومت آریاییان به دست شاخه دیگر آریایی که پارس‌ها بودند، منقرض شد.
در دوره ساسانی، شهر همدان یکی از ضرابخانه های این حکومت بوده و سکه های متعددی از این دوره در این شهر کشف شده است. در کتابچه ای به نام شهرستان‌های ایرانشهر که در زمان قباد یکم حدود ۵۰۰ میلادی به زبان پهلوی نگاشته‌شده، بنای همدان به یزدگرد یکم نسبت داده شده و این نشان دهنده عملیات عمرانی مهمی است که توسط او در همدان صورت گرفته است.
همدان در دوره صفویه دوباره از نعمت و آبادانی بهره مند گردید. پس از انقراض سلسله صفویه و بروز هرج و مرج در ایران در سال ۱۷۲۴ میلادی (۱۱۳۸ هجری)، شهر همدان به تصرف احمد پاشا عثمانی والی عثمانی درآمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر قوای عثمانی، گروه بزرگی از مردم شهر قتل‌عام شدند. حزین لاهیجی که خود از نزدیک نظاره گر مقاومت مردم همدان در برابر قوای عثمانی و قتل عام آنان بوده، شرح این ماجرا را در کتاب سیاحتنامه ایران خود آورده‌است. شش سال بعد در سال (۱۱۴۴ هجری)، نادر افشار همدان را از تصرف عثمانی‌ها درآورد و سرانجام در سال (۱۱۴۴ هجری) به موجب پیمان نامه ای میان ایران و عثمانی، شهر همدان به طور قطع به ایران واگذار شد.
در اواخر دوران قاجار شهر همدان با فاصلهٔ ۱۰ سال شاهد دو قحطی بزرگ بود. نخست در سال‌های حدود ۱۲۸۶ شمسی، قحطی مصنوعی همدان در دوران حکومت علی ظهیرالدوله به‌خاطر مخالفت خوانین همدان با افکار مشروطه خواهانهٔ ظهیرالدوله حاکم همدان و قحطی دوم قحطی در دوران جنگ جهانی اول و در سال‌های حدود ۱۲۹۶ شمسی بود. در طی این جنگ شهر همدان به تناوب به اشغال قوای روس، عثمانی و انگلیس درآمد و این شهر ستاد سپاهیان آن‌ها بود.
در دوران جنگ ایران و عراق شهر همدان بارها هدف بمباران‌های عراق واقع شد. یکی از شدیدترین حملات بمباران در روز جمعه ۲۵ تیر ماه ۱۳۶۱ شمسی توسط جنگنده‌های عراق بود که هم‌زمان با روز جهانی قدس انجام گرفت. در این حمله ده‌ها خانه مسکونی در ۴ منطقه از شهر همدان ویران شدند و ۹۷ تن از شهروندان همدانی کشته و ۵۹۵ تن دیگر زخمی شدند.
جغرافیا
استان همدان با ۲۰٬۱۷۳ کیلومتر مربع وسعت، از سمت شمال به استان‌های زنجان و قزوین، از سمت جنوب به استان لرستان، از سمت شرق به استان مرکزی و از سمت غرب به استان‌های کردستان و کرمانشاه محدود شده‌است. این استان بین مدارهای ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقهٔ عرض شمالی از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است.
زمستان‌های سرد و برفی و تابستان‌های معتدل از ویژگی فصل‌های این استان است و تفاوت دمای زیادی بین دو فصل تابستان و زمستان همدان وجود دارد. قرارگرفتن دشت‌ها در مجاورت کوه‌های مرتفع باعث شده بادهای شدیدی در این منطقه بوزند.
فرهنگ
زبان مردم استان همدان فارسی است و زبان مرکز استان نیز فارسی با لهجه همدانی می باشد که آمیختگی با زبان لری دارد. در استان همدان، زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی رایج است که فارسی، لری، ترکی و کردی مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌روند، اقلیت‌ها به زبان ارمنی و عبری صحبت می‌کنند. لرهای همدان به دو گروه لری ثلاثی و لری لکی صحبت می‌کنند.
بیشتر ساکنان استان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه اند. در بعضی مناطق، مذهب اهل سنت و یارسان نیز وجود دارد، در ضمن اقلیت‌های مذهبی مانند، مسیحی، یهودی و بهایی نیز به تعداد بسیار اندکی، ساکن هستند. از عوامل مهم در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودیان در شهر همدان آرامگاه یا بُقعه اِستِر و مردخای است. این آرامگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان به‌شمار می‌رود. از مذاهبی که در قانون اساسی به رسمیت شناخته نشده‌اند اما دارای پیروانی در استان همدان می‌باشند، می‌توان به یارسان (اهل حق) و بهائیان اشاره نمود.
جمعیت
استان همدان با مساحت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع، ۱/۲ درصد از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، در حالی که ۲/۴۲ درصد از کل جمعیت کشور را در خود جای داده است. استان همدان در سال ۱۳۹۰، ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر سرشماری شد.
جاذبه ها
مهم ترین جاذبه های این شهر عبارتند از: غار علیصدر آرامگاه باباطاهر، آرامگاه ابوعلی‌سینا، آرامگاه عین‌القضات، عمارت باغ نظری، میدان امام، کتیبه گنج نامه، برج قربان، مجسمه شیرسنگی، گنبد علویان، مقبره استرومردخای، و روستای وَرکانه
ره آورد
مهم ترین سوغاتی های شهر همدان عبارتند از: آبگینه، فرش، مبل و گیوه، گلیم‌های مشهور نهاوند، ظروف مسی و طلا‌کوب و نقره‌کوب و وسایل چوبی، چرمی جات، ظرف‌های مرغوب سفالی، حلوا لوزی، برساق -شیرینی همدان، خشکبار، گردوی تویسرکان، آب نبات قیچی، شیره انگور، باسلق ملایر، نقل تویسرکان، بادام، پشمک، سماق، کشمش و سایه خشک، نان چای، انگشت پیچ، نان گرده، حلوا زرده و نان کماج
اقتصاد
استان همدان به دلیل موقعیت زمین‌شناسی خاص خود، به لحاظ معدنی بسیار غنی است، به طوری‌که علی‌رغم وسعت کم نسبت به سایر استان‌ها رتبه هشتم ذخایر معدنی را در کشور به خود اختصاص داده است. وجود ۲۷۱ معدن فعال در استان همدان از جمله معادن سیلیس، فلدسپات، معادن غنی لاشه آهکی، سنگ آهن، پگماتیت، میکا، آندالوزیت، گارنت، انواع گرانیت ها، پوزولان، پوکه معدنی، دولومیت، تراورتن، تالک، شن و ماسه و لاشه ساختمانی سبب شده تا همدان به عنوان یک استان معدن خیز به‌شمار آید. ۲۸ نوع ماده معدنی در استان همدان وجود دارد که کشف معادن آندالوزیت و یاقوت کبود، از مواردی است که نشان می‌دهد استان همدان در این زمینه استعدادهای فراوانی برای سرمایه گذاری دارد.
استان همدان به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، کیفیت مناسب آب و هوا، خاک مناسب و وجود نیروی خلاق و فعال، دارای قابلیت‌های تولیدی فراوان در زمینه محصولات کشاورزی است. این شهر می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای داخلی استان، بخشی از نیازهای سایر مناطق را در زمینه محصولات کشاورزی بر طرف کند. به طوری که استان همدان در تولید [گردو]، سیر و سیب زمینی رتبه اول کشور را دارد و در تولید انگور رتبه سوم و در تولید کشمش رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. استان همدان همچنین رتبه سوم تولید گیاهان دارویی، رتبه چهارم تولید شلیل و قارچ خوراکی، رتبه پنجم تولید آلو و هلو، رتبه ششم آلبالو و رتبه هشتم سیب و زعفران را در کشور دارا است.
