ملایر شهری تاریخی در غرب ایران است. این شهر مرکز شهرستان ملایر و در ۳۸۶ کیلومتری غرب پایتخت و در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان واقع شده است. این شهر از نظر جمعیت دومین شهر بزرگ استان همدان، به‌شمار می‌آید. ملایر از ترکیب دو واژه «مال» و «آگر» تشکیل شده که به معنی سرزمین آتش است. بررسی تپه نوشیجان٬آتشکده و قلعه ای باستانی در ۱۵ کیلومتری غرب این شهر با کاوش‌های باستان‌شناسان در این تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. دانشنامه ایرانیکا ملایر را به عنوان یکی از مراکز گویشوران زبان لری و زبان لکی معرفی می‌کند.
(برای آشنایی با شهرداری ملایر کلیک کنید.)
نام
ملایر از دو واژه لری «مال» و «آگر» تشکیل شده است. مال به معنی خانه و آگر به معنی آتش است، بنابراین می‌توان مال آیر را به معنی سرزمین آتش معنی کرد. امروزه نیز پس از هزاران سال بر روی کوه‌های شهر در شب‌های نوروز آتش روشن می‌کنند. نظر دیگر بر این است که ملایر از واژگان «مال» به معنی خانه و «آیر» به معنی آریایی‌ها گرفته شده، یعنی سرزمین آریایی
پیشینه
مورخان در مورد تاریخچه ملایر موارد مختلفی را ذکر کرده اند از جمله: همزمان با ورود اسلام به ایران و حمله سپاهیان عرب که در این منطقه به دنبال آب بوده و آن را نیافته بودند، گزارش داده بودند که (ماءلایرا) به معنی این که آب دیده نمی شود و بعدها این عبارت در اثر تکرار به ملایر تبدیل شده است. روایت دیگری حاکی از آن است که در زمان مادها در این منطقه با روشن کردن آتش بر روی تپه ها و کوه ها اخبار را به سایر مناطق می رسانده اند و از این رو این منطقه را (مل آگر) به معنی تپه آتش نامیده اند. بنای فعلی این شهر را با حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 شمسی مقارن می دانند که به دست نوه اش حاج سیف الدوله (حاکم وقت ملایر و تویسرکان) آباد گردید، از جمله می توان به احداث چند قصر، باغ، مسجد و حمام اشاره نمود و به همین دلیل تا قبل از انقراض سلسله قاجاریه آن را دولت آباد می نامیدند.
پژوهش‌های باستان‌شناسی در تپه پری ملایر نشانگر دیرینگی دشت ملایر در آغاز دورهٔ تاریخی است. بر پایهٔ یافته‌های باستان شناسان در تپه پری ملایر، منطقهٔ ملایر در دورهٔ ایلام قدیم دارای حکومت مستقل محلی بوده که با همسایگان خود روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بسیاری داشته است. با توجه به نزدیکی مقر حکومت سلسلهٔ دوم ایلام قدیم به منطقهٔ پری ملایر در این عصر روابط نزدیک این منطقه با پادشاهی سیماشکی محتمل به نظر می‌رسد. سیماشکی یکی از سلسله‌های تمدن ایلام و پایگاه سیاسی این سلسله به احتمال فراوان خرم‌آباد امروزی بوده است.
هستهٔ اولیهٔ شهر ملایر، قلعهٔ بهرام چوبین است. این دژ یکی از پایگاه‌های مهم نظامی بهرام چوبین سردار نامی خسرو پرویز ساسانی بوده‌است. بهرام چوبین مدت کوتاهی هم شاهنشاه ایران شد. قلعهٔ بهرام چوبین در خیابان وفایی ملایر واقع شده است و به عنوان هسته اولیهٔ شهر ملایر شناخته می‌شود. هرچند امروزه با توسعهٔ شهر ملایر، قلعه بهرام چوبین در زیر خیابان و خانه های منطقه مدفون شده است، اما در سال ۱۳۵۶ حفاری‌هایی از سوی دیوید استروناخ در این نقطه انجام شده است. پس از آنکه ایل زند دوباره به ملایر وارد شدند، در کنار قلعه چوبین، قلعه‌ای ساختند که بعدها به قلعه زندیه معروف شد.
شاید بتوان گفت کهن‌ترین سندی مرتبط با این دوره مه در آن به صراحت نام ملایر برده شده است را سکه‌های روزگار ساسانی دانست که نام Malayir بر روی آن دیده می‌شود. شهر ملایر در زمان افشار از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است. در کتاب خواجه تاجدار آمده است که پس از فوت نادر شاه، کریم خان زند ابتدا توانست بر ملایر مسلط شود و در مرحله بعد نهاوند و تویسرکان را فتح کرد. کریم خان زند بعد از غلبه بر مهر علی خان تکلو حاکم همدان موفق شد همدان را به تصرف خود درآورد. او سپس به سراغ اصفهان و گلپایگان رفت و آین دو شهر را تسخیر کرد و به‌طور موقتی ملایر را پایتخت و مقر فرماندهی خود نمود و سپس پایتخت را به فارس برد.
جغرافیا
شهرستان ملایر در 48 و 49 درجه طول جغرافیایی و 34 و 17 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد و از شمال به همدان، از شرق به اراک ، از جنوب به بروجرد و از طرف غرب به شهرستان تویسرکان و نهاوند محدود شده است. ارتفاع از سطح دریا 1780 و فاصله اش از همدان 86 و تهران 390 کیلومتر است. امتداد رشته کوه البرز از شمال و شمال شرق این شهرستان می گذرد و به کوه های سربلند اراک متصل می شود.
مرتفع ترین کوه این شهرستان (قله لشگر دربا ارتفاع 2928 متری) می باشد و کوه معروف (یزدگرد) با بقایای قلعه یزدگرد ساسانی در جنوب شهر قرار دارد. از دیگر ارتفاعات مهم ،ارتفاع کوه گرمه با ارتفاع 2206 متر و کوه سرده با ارتفاع 2277 متر می باشد. پوشش گیاهی شهرستان ملایر از نوع استپ کوهپایه ای است . ملایر از نظر آب و هوایی در مرز آب و هوای معتدل کوهستانی و آب و هوای نیمه بیابانی ایران قرارگرفته و خصوصیات هر دو نوع آب و هوا را داراست و متوسط بارندگی سالیانه آن به 2/242 میلی متر می رسد.
جمعیت
جمعیت این شهر براساس آخرین سرشماری سال 1385، تعداد 290197 نفر جمعیت با تراکم نسبی 4/90 در هر کیلومتر مربع است که جمعیت ملایر 156289 نفر، شهر سامن 4431 نفر، شهر ازندریان 8752 نفر، شهر جوکار 2364 نفر، در شهر زنگنه 847 نفر و بخش های مرکزی با جمعیت 33303 نفر ،بخش جوکار 53054 نفر ، بخش سامن 32833 نفر و بخش زند 14706 نفر اسکان دادند.
فرهنگ
پرودس اکتور شروو و پرویز اذکایی در دانشنامه ایرانیکا ملایر را به عنوان یکی از مراکز گویشوران زبان لری و زبان لکی معرفی می‌کند.همچنین مجله پژوهش‌های زبان‌شناسی دانشگاه اصفهان نیز شهر ملایر را در محدوده جغرافیایی گویشوران زبان لری معرفی می‌کند. شبکه استانی همدان و خبرگزاری ایسنا نیز گویش مردم ملایر را گویشی از زبان لری معرفی می‌کنند. همچنین وبگاه استانداری همدان در توصیف ملایر این شهر را از شهرهای لرنشین استان معرفی می‌کند.
شهرستان ملایر به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش از دیرباز میزبان اقوام گوناگون بوده است و از این روی گویش‌های گوناگونی در آن به وجود آمده است که مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به زبان فارسی و گویش ملایری می‌توان اشاره کرد. پرویز اذکایی در دانشنامه ایرانیکا گویش مردم ملایر را گویشی از زبان لری معرفی می‌کند. فرهنگستان زبان و ادب فارسی این گویش را فارسی می‌داند که به لحاظ اشتراک برخی ویژگی‌ها تلفیقی از لهجه همدانی و زبان لری دارد. برخی منابع نیز ملایری را فارسی و با لهجه لری معرفی می‌کنند. رودیگر اشمیت نیز معتقد است این گویش به پارسی میانه نزدیک است.
جاذبه ها
مهم ترین جاذبه های این شهر عبارت است از: بوستان سیفیه، یخچال میرفتاح، بام ملایر، دریاچه کوثر، کاروانسرای شیخ الملوک
ره آورد
قالی بافی، گیوه بافی و آجیده بافی، باسلق، شیره انگور، کشمش
اقتصاد
اقتصاد این شهرستان عمدتأ بر پایه کشاورزی آن شامل انگور، جو، گندم، حبوبات و علوفه می باشد. تجارت بازرگانی نیز در ملایر دارای رونق نسبی است. سوغات و صادرات ملایر شامل قالی، صنایع منبت و نیز خشکبار، شیره انگور، عسل، بادام، گردو و بخصوص کشمش است که به علت مرغوبیت و وفور آن، چند کارخانه به تولید و بسته بندی کشمش مشغول می باشند و محصولات را به کشورهای اروپایی و کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می کنند.
منبع
خبرگزاری آنا
ویکی پدیا
دانشگاه ملایر
