شهرداری تبریز

دارالسلطنه تبریز؛ کرسی آذربایجان به شمار می آمد که از حیث وسعت و کثرت جمعیت، اولین شهر ایران محسوب می شد، در صورتیکه طهران پایتخت کشور بود. یعنی اهمیت تـبریز در آن دوره بیش از طهران بود. در ثـانی تبریز نسبت به طهران یک شهر متجدد به شمار می آمد. انجمن شهر تبریز نیز در سال ۱۲۸۶ خورشیدی تشکیل شد. شهرداری تبریز؛ اولین نهاد شهرداری (بلدیه) در تاریخ ایران است که در صدر جنبش مشروطه در تبریز تأسیس شده و از جمله نتایج مدنی این جنبش به شمار می‌رود. در این دوره هنوز در هیچ‌یک از شهرهای ایران بلدیه و انجمن شهری ایجاد نشده بود. قاسم‌خان والی اولین شهردار تبریز بوده و هم‌ اکنون ایرج شهین باهر عهده‌ دار این سمت است.
(برای آشنایی با شهر تبریز کلیک کنید.)

پیشینه
دارالسلطنه تبریز که در دوره قاجاریان بزرگ‌ترین شهر ایران و کرسی آذربایجان به شمار می‌رفت، جمعیت و مساحتش در این دوره بیش‌تر از تهران بوده و مهم‌ترین و متجددترین شهر کشور محسوب می‌شده‌ است. 

پس از تاسیس انجمن ایالتی در آذربایجان، ادارات و سازمان‌های دولتی متعددی در تبریز ایجاد شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها بلدیه بود. هدف از تاسیس بلدیه، حفظ منافع شهر، رسیدگی به خواسته‌های شهروندان، ادارهٔ دارایی‌ها و سرمایه‌های شهر، پیش‌گیری از قحطی در شهر و ساخت و تجهیز معابر شهری بوده‌ است. قاسم‌خان والی پس از اخذ آیین‌نامهٔ تأسیس بلدیه، قوانین مربوط به آن را تدوین کرده و به تصویب انجمن ایالتی رساند. همچنین بلدیهٔ تبریز در این دوره یک روزنامه داخلی هم منتشر می‌کرد

دارالسلطنه تـبریز متشکل از محلات امیره قیز، دوه چی، ورجی، سرخاب، چرنداب، گجیل، لیلاوا، میارمیار، چارمنار و نوبـر بود و هر محله دارای مکان‌هایی مستقل از سایر محلات بود، اعم از مساجد، مدارس، میادین، حمام‌ها، آب انبارها، یخچال‌ها، قبرستان‌ها، پل‌ها و... . رسم بود که مردم خود خدمات بلدی را در حدود وسعت محیط خویش و براساس وجدان شخصی با معتقدات دینی و یا آداب و رسوم محلی، بـدون مداخله حکومت و دولت انجام می دادند و این موضوع هم مثل غالب امور دیگر جنبه خصوصی داشت و نمونه بارز آن آب و جارو و تمیز کردن روزانه حریم خانه بود. البته در برخی محلات علماء و روحانیون و معتمدین و متمولین در تمیزی و سایر امورات محله نظارت و راهنمایی‌هایی می‌کردند و چـــه بسیار جنگ‌های خونین که در مرز‌های محلات در مورد اداره یا نظافت کوچه‌ها در می‌گرفت و حتی یکی از عوامل ایجاد کینه و دشمنی بین اکثر محلات شده بود.

اکثر معابر شهر در کمترین نظافت و بیشترین کثافت بودند و برخی از افراد بی‌فرهنگ و ناآگاه بعضی محلات حق عـبور از معابر محله‌شان را به غیرساکنین محله نمی‌دادند. یکی از کارهای نیکو و پسندیده که در آن زمان توسط و همت اهالی محله نوبر انجام گرفت، این بود که کوچه‌شان را سنگفرش نموده و چند عدد فانوس هم به دیوارهای کوچه نصب کردند و هر روز غـروب روشن و شش ساعت از شب گذشته خاموش می‌کردند و دو نفر خـادم (گذرچی) برای تنظیف کوچه مزبور تعیین نمودند و مخارجشان را هم از صاحبان ثروت و ساکنین آن محله تامین می کردند.

ایـنها در حالی بود که حکام مستبد قاجار به جای اداره صحیح و دقیق ممالک محروسه ایـران، به باج دادن به اجنبی‌ها برای ابقاء بیشتر سلطنت و تحکیم قدرت در برابر مردم و ثـروت‌اندوزی و خوشگذرانی‌ها می‌پرداختند. مردم آذربـایجان با آن آمادگی برای بیداری در زیر فشار گرفتاری‌های بیشمار نمی‌توانستند تکانی بخورند و همچنان می زیستند. در زمان مظفرالدین شاه قاجار تجارت آرد و گندم دارالسلطنه تبریز در انحصار ولیعهد محمد علی میرزا بود. یکی از هزاران ظلم ولیعهد مخلوط نمودن خــاک به آرد و خوراندن آن به مردم یا به اصطلاح آنان رعیت برای سود بیشتر بود. حکام مستبد قاجار هیچ حقّی برای رعیت قائل نبودند و خـود را ظلّا... می‌نامیدند.

از طرفی اصولاً تـبریز سر راه اروپا واقع شده بود. بازرگانان از یک سو مال می‌اندوختند و از سوی دیگر از جهان و پیشرفت‌های نقاط دیگر خبرهایی به ارمغان می آوردند. خلاصه عوامل بیشماری باعث آگاهی و تنویر افکار و بیداری و جنبش مـردم و صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار شد. پس از آنکه قانون اساسی مشروطه تدوین و منتشر شد، آزادی خواهان و سـران مشروطه در تـبریز آنرا موافق آرزوها و آرمان‌های ملی نیافتند و اظـهار نـاخرسندی نمودند و ایرادهایی بر آن گرفتند. در تـبریز مردم از این جریانات مطلع شدند و بنای اعتراض گذاشتند و به شورش در آمدند و بازارها را بستند و به انجمن ملی تبریز روی آوردند.

آزادی خواهان درخواست‌های هفتگانه‌ای را پیشنهاد کردند و اجرای آن را از مجلس خواستند. این پیشنهاد‌ها را برای تحکیم مبانی مشروطیت ضروری می‌دانستند. از میان این پیشنهاد‌ها، بند چهارم راجع به تاسیس انجمن محلی با اطلاع مجلس شورای ملی بود. آزادی خواهان می‌خواستند که در همه شهرها رشته امور در دست خود مردم باشد تا حکمرانان نتوانند با دستور محمدعلی میرزا کارشکنی کنند. این را خود تبریزیان بکار بسته و چنین انجمنی را بر پا کرده بودند و می‌خواستند در همه جا باشد. در آن شرایط و اوضاع تشکیل انجمن ایالتی مقدم بر مجلس بود.

انجمن ایالتی آذربایجان تشکیل شد و همصدا با مرکز غیبی و مشروطه‌خواهان فریاد قانون، اتحاد، مساوات، عدالت و حریت داد و درد مشترک مردم را آشکار و آنان را هدایت و رهبری کردند. همچنین محلات تـبریز را باهم آشتی دادند و متوجه دشمن مشترک نمودند. از جمله اقدامات بس مترقی و مهم انجمن ایالتی تاسیس ادارات جدید و موسسات نوین بود که بلدیه تبریز از جمله آن نهادهاست که طبق قانون تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی پا گرفت. آئین نامه تشکیل بـلدیه و قوانین مربوط به تشکیل بلدیه را قاسم خان امیرتومان تهیه و نوشته به تصویب انجمن ایالتی رسانده بود.

همزمان با تاسیس بـلدیه انجمن‌های بلدی نیز جهت اداره شهر و انتخاب شهردار در اغلب شهر‌های آذربایجان تشکیل شد. هدف از تاسیس بلدیه حفظ منافع شهرها و ایفای حوایج اهالی شهرنشین، اداره کردن اموال منقوله و غیرمنقوله و سرمایه‌هایی که متعلق به شهر است و مراقبت در عدم قحطی آذوقه شهر به وسایل ممکنه و ساختن و یا نگاهداشتن کوچه‌ها و میدان‌ها و خیابان‌ها از پیاده رو و کالسکه رو و... بود.

طبق قانون تشکیل بلدیه انجمن شهر در همان سال یعنی سال 1325 قمری در تبریز تشکیل می‌شود. هنگامی که انجمن شهر و بلدیه با این روش دموکراتیک بدست خود مردم در تبریز دایر شد، در هیچ کجای ایران نه تنها انجمن شهر، بلکه بلدیه دایر نبود. مدیریت اداره بلدیه به جناب قاسم خان امیرتومان که از هر حیث دارای لیاقت و توانایی و تخصص بود، محول شد. بدین ترتیب، قاسم خان امیر تومان معروف به والی پسر علیخان والی که در سال 1254 شمسی در تبریز متولد شده و تحصیلاتش را در مدرسه سن سیر پاریس به پایان رسانده بود، اولین شهردار تبریز شهر کهن تاریخ گردید.

او برای زادگاهش تـبریز شخصی آگاه و نواندیش و دلسوز بود و اولین کسی بود که قبل از آغاز مشروطه به تبریز چراغ بـرق آورد و برای نخستین بار در تبریز مرکز تـلفن تاسیس نمود و همچنین سمت آجودانی ولیعهد را نیز عهده دار بود و چندی قبل به ریاست کل قشون آذربـایجان انتخاب شده بود.

در آن شرایط بحرانی انقلاب عظیم مشروطه که استبداد به هر وسیله ممکن و از هر سو می خواست آنرا خاموش کند، بلدیه تبریز به عنوان بزرگترین نهاد مدنی در راستای خدمت به شهروندان کمبودهای شهر را شناسایی و برای حل منطقی، سریع، علمی، اساسی چاره جویی می کرد و در جهت رفع کمبود اقـدام عاجل می نمود، به نحوی که آثـار جنگ در چهره شهر مشهود نباشد و حتی اداره بـلدیه جریده (روزنامه) مخصوص هم چاپ و نشر می کرد. اینها همه نشانگر تلاش و پیشتازی و احساس مسئولیت شـهروندان شریف و مدیران و بزرگان دلسوز شهر تبریز در یکصد سال قبل و یکی از ثمرات مشروطه بوده است. مشروطه که خیزش آگاه گرانه مردم تـبریز بود، به آنان شرف و هـویت را بازگرداند و از هر بعد که بنگریم، مشروطه جامعه را تغذیه کرده است. مشروطه گرچه به عنوان یک پروژه ناتمام شکست خورد، اما تاثیرات فراوانی گذاشته است. بلدیه تبریز به عنوان اولین بـلدیه در سطح کشور در صدر انقلاب عظیم مشروطه و یکی از ثمرات همان انقلاب و مورد اعتمادترین نهاد مدنی در بین مردم تبریز و نقطه عطفی در تـاریخ سیاسی اجتماعی فرهنگی عمرانی شهر تبریز بوده است، لذا شناخت و مطالعه دقیق آن از هر جنبه ثمرات مثبت خواهد داشت.

کاخ شهرداری تبریز
کاخ شهرداری تبریز از بناهای تاریخی شهر تبریز است که ساخت آن از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ خورشیدی در محل گورستان متروک و مخروبه کوی نوبر، با نظارت مهندسان آلمانی و در زمان ریاست شهرداری حاج ارفع‌الملک جلیلی و با بودجه ۲٬۵۰۰٬۰۰۰ ریال انجام شد. از این بنا، به عنوان تالار شهر و دفتر اصلی شهرداری تبریز، بهره‌برداری شده‌است. این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۵۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

کاخ شهرداری تبریز در سال ۱۳۱۸ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، به مناسبت بزرگداشت یکصدمین سال تاسیس نخستین انجمن شهر و بلدیه ایران در تبریز، به نخستین موزه شهر و شهرداری های کشور تبدیل و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر نیز افزون‌ بر نخستین موزه شهر و شهرداری‌های کشور، شورای اسلامی شهر تبریز نیز در بخشی از این ساختمان مستقر بوده و جلسات رسمی شورا در محل آمفی تئاتر موجود در ساختمان تشکیل می‌شود. شهردار کلان‌شهر تبریز نیز برخی از ملاقات‌های رسمی، دیپلماتیک را با مقامات عالی‌رتبه را در محل این کاخ انجام می‌دهد.

کاخ شهرداری تبریز در مرکزی‌ترین نقطهشهر تبریز و در میدان شهرداری (ساعت) این شهر واقع شده‌ است.

کاخ شهرداری تبریز از آغاز ساخت تاکنون، به عنوان ساختمان شهرداری شهر تبریز مورد استفاده قرار گرفته‌ است و امروزه با تقسیم شهر تبریز به ده منطقه، این بنا به عنوان شهرداری مرکزی شهر تبریز محسوب می‌شود. البته امروزه نیز، اکثر امور عمرانی و اداری شهرداری تبریز در این تالار و عمارت متمرکز شده‌ است.

این بنا مساحتی نزدیک به ۹٬۶۰۰ متر مربع و به زیربنای ۶٬۵۰۰ متر مربع دارد که در سه طبقه ساخته شده‌است. کاخ شهرداری تبریز دارای یک برج ساعت چهارصفحه‌ای به ارتفاع ۳۰٫۵ متر است که با طنین موزون زنگ‌هایش، هر ساعت یک‌بار، گذشت زمان را به گوش مردم تبریز می‌رساند. نمای بیرونی این بنا از سنگ تراشیده شده‌است و نقشه ساختمان شبیه به طرح یک عقاب در حال پرواز می‌باشد که با نمونه ساختمان‌های کشور آلمان، پیش از جنگ جهانی دوم مطابقت دارد.

لیست شهرداران تبریز
سردار همایون قاسم‌خان والی (۱۲۸۶)
علی مسیو (۱۲۸۸)
میرزا ابراهیم‌خان کلانتری باغمیشه (شرف الدوله)(۱۲۸۹)
رفیع الدوله (۱۲۹۲–۱۲۹۰)
عبدالغفار ناظم العداله (عدل ضرابی) (۱۲۹۵–۱۲۹۳)
یحیی ناظم الدوله دیبا (۱۲۹۶)
رفیع خان امین (۱۲۹۶)
حاجی سیف (۱۲۹۷–۱۲۹۶)
سید حسینقلی خان جلیلی(ارفع الملک) (۱۲۹۹–۱۲۹۷)
میرزا آقا بلوری (۱۲۹۹)
عبدالغفار ناظم العداله (عدل ضرابی) (۱۳۰۰)
میرزا ابراهیم‌خان کلانتری باغمیشه‌ای (شرف الدوله) (۱۳۰۱)
احمد مشایخی (مستشار السلطنه) (از آذر ۱۳۰۲ تا شهریور ۱۳۰۳)
میرزا آقا بلوری (از شهریور ۱۳۰۳ تا شهریور ۱۳۰۴)
عبدالحسین طباطبایی شهامیر (سردار مفخم) (از شهریور ۱۳۰۴ تا خرداد ۱۳۰۵)
احمد مشایخی (از خرداد ۱۳۰۵ تا مرداد ۱۳۰۵)
عبدالغفار ناظم العداله (عدل ضرابی) (از مرداد ۱۳۰۵ تا شهریور ۱۳۰۶)
محمدعلی تربیت (از مهر ۱۳۰۶ تا فروردین ۱۳۰۹)
سید حسینقلی خان جلیلی (ارفع الملک) (از فروردین ۱۳۰۹ تا مرداد ۱۳۱۰)
میر مصطفی علامیر (از مرداد مرداد ۱۳۱۰ تا فروردین ۱۳۱۱)
محمود غفاری (از فروردین ۱۳۱۱ تا تیر ۱۳۱۲)
میرزا جلال‌الدین خان کیهان (از تیر ۱۳۱۲ تا مرداد ۱۳۱۳)
سید حسینقلی خان جلیلی (ارفع الملک) (از مرداد ۱۳۱۳ تا بهمن ۱۳۱۶)
مرتضی امین (از بهمن ۱۳۱۶ تا مهر ۱۳۱۷)
ابوالقاسم جهانگیری (از مهر ۱۳۱۷ تا اردیبهشت ۱۳۱۹)
عبدالحمید حکیمی (از اردیبهشت ۱۳۱۹ تا تیر ۱۳۱۹)
مهدی هادی (از تیر ۱۳۱۹ تا آذر ۱۳۱۹)
عبدالله سررشته‌دار (داریوش سررشته) (از آذر ۱۳۱۹ تا مهر ۱۳۲۰)
میرزا آقا بلوری (از مهر ۱۳۲۰ تا تیر ۱۳۲۲)
علی اصغر اعتصام (از تیر ۱۳۲۲ تا مهر ۱۳۲۲)
اسماعیل بهادر (از مهر ۱۳۲۲ تا فروردین ۱۳۲۳)
غلامرضا الهامی (از فروردین ۱۳۲۳ تا مهر ۱۳۲۴)
ابوالحسن خان اقبال آذر (کفیل) (از مهر ۱۳۲۴ تا دی ۱۳۲۴)
آتش بیات ماکو (از دی ۱۳۲۴ تا مهر ۱۳۲۵)
عبدالله رحیمی (از مهر ۱۳۲۵ تا آذر ۱۳۲۵)
هدایت‌الله کلانتری (از دی ۱۳۲۵ تا مهر ۱۳۲۷)
سعید سراج میر (از مهر ۱۳۲۷ تا شهریور ۱۳۲۸)
فتح‌الله موثق (از شهریور ۱۳۲۸ تا شهریور ۱۳۲۹)
سعید مجتهدی (از شهریور ۱۳۲۹ تا بهمن ۱۳۳۰)
محمود روحانی (از بهمن ۱۳۳۰ تا اسفند ۱۳۳۰)
عبدالحسین وجدانی (از فروردین ۱۳۳۱ تا آبان ۱۳۳۲)
علی نقی مولوی (از آبان ۱۳۳۲ تا فروردین ۱۳۳۵)
سید مهدی نبوی (از اردیبهشت ۱۳۳۵ تا آذر ۱۳۳۶)
محسن فرزان (از فروردین ۱۳۳۷ تا مهر ۱۳۳۷)
سعید مجتهدی (از مهر ۱۳۳۷ تا شهریور ۱۳۳۸)
لطفعلی قوامی (از شهریور ۱۳۳۸ تا مرداد ۱۳۳۹)
مجید نسرین پور (از مهر ۱۳۳۹ تا تیر ۱۳۴۰)
حسین وخشوری (از تیر ۱۳۴۰ تا اردیبهشت ۱۳۴۳)
حسینقلی وکیلی (از اردیبهشت ۱۳۴۳ تا مهر ۱۳۴۴)
ابوالفضل ادیب (از مهر ۱۳۴۴ تا تیر ۱۳۴۵)
سید علی پیشداد (از تیر ۱۳۴۵ تا مرداد ۱۳۴۶)
مصطفی امیر پناهی (از آذر ۱۳۴۶ تا مهر ۱۳۴۷)
محمد علی ظهیری (از آبان ۱۳۴۷ تا اسفند ۱۳۴۷)
حمید وارسته (از اسفند ۱۳۴۷ تا آذر ۱۳۵۰)
عبدالعلی شاهید (از آذر ۱۳۵۰ تا آذر ۱۳۵۲)
جواد مصری (از آذر ۱۳۵۲ تا خرداد ۱۳۵۳)
حسن اسکندری (از خرداد ۱۳۵۳ تا تیر ۱۳۵۴)
حمید وارسته (از مرداد ۱۳۵۴ تا دی ۱۳۵۶)
محمد باقر صدری (از دی ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۸)
مجید اقتصادخواه (۱۳۵۹–۱۳۵۸)
محمد صادق پشمینه آذر (۱۳۶۱–۱۳۵۹)
اسماعیل قدری (۱۳۶۲–۱۳۶۱)
میر ولی موسوی [سرپرست] (۱۳۶۳–۱۳۶۲)
محسن عزتی (۱۳۶۵–۱۳۶۳)
میر طاهر موسوی (۱۳۷۲–۱۳۶۵)
فریدون درویش‌زاده (۱۳۷۶–۱۳۷۲)
محمد اشرفی نیا (۱۳۷۸–۱۳۷۶)
عبادالله فتح‌اللهی (۱۳۸۲–۱۳۷۸)
سید حسین فرهنگ‌پور (۱۳۸۲)
احتشام حاجی‌پور (۱۳۸۴–۱۳۸۲)
سردار پاسدار علیرضا نوین (۱۳۹۲–۱۳۸۴)
صادق نجفی (شهریور ۱۳۹۶–۱۳۹۲)
ایرج شهین باهر (تاکنون – آبان ۱۳۹۶)

منبع
سایت شهرداری تبریز
ویکی پدیا شهرداری تبریز
ویکی پدیا کاخ شهرداری تبریز