اصول و معیارهای شهر سالم، بخش دوم

در بخش اول این مقاله به تعریف شهر سالم، بررسی اهداف، اصول و شاخص های آن پرداختیم. در این بخش به بررسی سایر مباحث این حوزه می پردازیم:

نکته مهمی که در رابطه با شهر سالم مطرح است این که توجه پروژه شهر سالم مرتبط با تمام جوانب زندگی شهری است به عنوان مثال چهار گروه اصلی شاخص ها که از طرف دفتر منطقه اروپایی سازمان بهداشت جهانی مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از :

1- Health Indicators                  شاخص های بهداشت
2- Health Care Indicators          شاخص های مراقبت بهداشتی
3- Environmental Indicators      شاخص های زیست محیطی
4-Social-Economical Indicators  شاخص های اقتصادی- اجتماعی

البته هر گروه اصلی شاخص های مربوط به خود را دارد. در مجموع 53 شاخص در این چهار گروه قرار می گیرد. بر این اساس ویژگی های شهر سالم را می توان در شش دیدگاه و جنبه کلی طبقه بندی کرد:

1- جنبه فیزیکی شامل مسکن و الگوهای برنامه ریزی
2- جنبه شیمیایی شامل آلودگی و مزاحمت های شهری
3- جنبه بیولوژیکی شامل طبیعت و اکوسیستم طبیعی نواحی شهری
4- جنبه اجتماعی، ساختار و کنش گوناگون 
5- جنبه اقتصادی، پایه های اقتصاد شهری
6- جنبه روانی، مرتبط با جوّ روانی و فرهنگی شهر(هدف نهایی از شهرهای سالم بالا بردن کارایی عمومی جامعه ذکر گردیده است)

چنین هدفی به نتیجه نخواهد رسید مگر با ایجاد موارد زیر: (هفت عنصر عمده پروژه شهر سالم)

1- تأسیس کمیته میان بخشی (بین بخشی) برای شهر، به گونه ای که بتواند کلیه زعما و تصمیم گیران شهری را برای اینکه بتوانند به یک نوع دیدگاه سازنده و استراتژیک نائل آیند در کنار یکدیگر قرار دهد.

2- ایجاد یک گروه فنی با تخصص های مختلف، به گونه ای که بتواند مشکلات جامعه را شناسایی و تشخیص دهد. هدف نهایی چنین گروهی پیدا کردن نقاط مربوط به نابرابری های درون یک شهر خاص می باشد.

3- ایجاد مرکزی خاص برای تبادل نظر و مباحثه رو در رو، جهت پی بردن به چگونگی و کم و کیف مسائل جاری شهر مورد نظر، به دنبال چنین نشستی ،چگونگی پاسخگویی به نیازهای شهری ارزیابی می گردد.

4- فرموله کردن و ایجاد طرح های شهری، در ارتباط با بهداشت، به گونه ای که مبتنی بر بخش های مختلف جامعه باشد. منظور این که طرح هایی تدوین و اجرا گردد که طبیعت و خواست بخش های مختلف یک جامعه را پاسخگو باشد.

5-توسعه و گسترش آن گونه مدل هایی که بتواند برای شهرهای مختلف با تغییر اولویت ها کارایی داشته باشد. این گونه مدل ها می توانند شامل فعالیت ها و اقدامات مربوط به محیط زیست، زندگی خصوص افراد، تشکیل گروه های خدمات رسانی، تقویت مشارکت های عمومی و ... باشد.

6- نظارت و تحقیق در کارایی و تأثیر اجرای مدل های اتخاذ شده، عمدتاً در زمینه بهداشت در شهرها این خود مستلزم نهادهای عالی آموزشی می باشدکه با مراکز میزبان نیز ارتباط و همکاری داشته باشند.

7-حمایت دوجانبه، ارتباطات فرهنگی و همچنین همکاری بین شهرها می بایست ایجاد و حفظ گردد. تنها در چنین شرایطی است که می توان به شهر سالم دست یافت.

 مهم ترین شاخص های شهر سالم 

-در شهر سالم عموم مردم دارای فرصت های شغلی مناسب و برابر هستند، در نتیجه همه آنها از یک رفاه نسبتاً مطلوب برخوردار می باشند.

-شهر سالم دارای فضای عمومی و چشم انداز شهری زیبا با الهام از فضای سبز مناسب و تلفیقی از معماری بومی و مدرن می باشد.

-شهر باید دارای امکانات فرهنگی و آموزشی (مانند کتابخانه ها، فرهنگسراها، سینما، دانشگاه ها و … ) باشد و این امکانات بطور عادلانه در اختیار عامه مردم قرار گیرد. -زمینه های لازم برای مشارکت و فعالیت اجتماعی بانوان بطور عادلانه ایجاد شده باشد.

-مشارکت مردمی در حد اعلاء خود بوده و شهروندان از حقوق شهروندی بهره مند باشند و خود را متعلق به جامعه شهری بدانند، فضاها و امکانات شهری را از آن خود نپندارند.

-مردم شهر سالم از امنیت اجتماعی و روانی مطلوب بهره می برند.

-ناهنجاری های اجتماعی (مانند اعتیاد، دزدی، فحشاء، طلاق، خودکشی و...... در حداقل ممکن است.

-شهر دارای ترافیک روان، حمل و نقل عمومی مناسب می باشد. همچنین امکانات تفریحی و زمینه های گذران اوقات فراغت ایجاد و شادی عمومی فراهم شده باشد. در نتیجه مردم دارای تنش اجتماعی و فشارهای روانی کمتری هستند و این امر موجبات شادی عمومی و افزایش بازده فعالیت های اقتصادی و اجتماعی را فراهم می نماید.

-همه مردم تحت پوشش و حمایت های بیمه اجتماعی و درمانی هستند. تدابیر لازم جهت پیشگیری و کنترل بیماری ها، ایجاد بهداشت عمومی و سلامت جسمانی (امکانات ورزشی لازم برای تمامی اقشار جامعه) در نظر گرفته شده است و دارای سیستم مطلوب جمع آوری زباله و بازیافت آن می باشد.

 شهر سالم از دو جهت تحقق مى یابد:
یکى برنامه ریزى کالبدى و شهرى، دوم سلامت جامعه و اصلاح و تعدیل رفتارهاى مناسب و معقول.

 معیارها و شاخص های کمی و کیفی شهر سالم

معیار های کیفی شهر سالم

از نظر سازمان جهانی بهداشت یک شهر سالم برای تحقق اهداف کیفی زیر تلاش می کند:

1- داشتن محیط فیزیکی تمیز و با کیفیت بالا (این امر شامل مسکن نیز می شود)
2- داشتن اکوسیستم پایدار شهری.
3- داشتن جامعه منسجم و نیرومند با حمایت دو جانبه از سوی مردم و دولت.
4-ایجاد مشارکت همگانی در تصمیماتی که بر زندگی، سلامت و رفاه مؤثر است.
5- تأمین نیازهای اساسی از قبیل غذا، آب، مسکن، درآمد، ایمنی، کار برای همه شهروندان.
6- دسترسی به تجارب و منابع در سطح وسیع برای همه.
7-داشتن اقتصاد شهری زنده، نوآور و پویا
8- تشویق جامعه برای ارتباط با میراث فرهنگی و زیستی خود و دیگر اقوام
9- داشتن حداقل سطح مناسب از بهداشت عمومی و خدمات درمانی قابل دسترس برای عموم.
10- داشتن وضعیت بالای بهداشتی و حداقل بیماری ها.
11- داشتن ساختار شهری مناسب برای اعمال ویژگی های پیش گفته

 معیارهای کمّی شهر سالم

در حقیقت هم اکنون شاخص های کمی زیادی وجود دارند که به عنوان یک اثر یا مؤلفه در تعریف وسیع شهر سالم و سلامت در جامعه مورد استفاده قرار می گیرند. از شاخص های جهانی کلاسیک گرفته تا همه آن دسته از شاخص های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و سازمانی، که هر یک از این شاخص ها در درون خودشان محتوی تعداد زیادی از متغیرها خواهند بود. آقایان یانگ جان لی و چینگ مینگ هوانگ در مورد شاخص های پایداری تایپه مطالعه ای انجام داده اند. شاخص و متغیرهای توسعه پایدار را به شرح زیر تقسیم بندی کرده اند. این شاخص ها تنها فقط چند نمونه از شاخص های کمی شهر سالم هستند.

معیارهای کمّی شهر سالم از ابعاد مختلف
بعد اقتصادی 

-میانگین درآمد شخصی
-نرخ اشتغال زنان و مردان
-نرخ بیکاری
-درصد استفاده خانوار از اینترنت
-درصد مکان های عمومی که از اینترنت استفاده می کنند
-میانگین سرانه مصرف آب (به لیتر) به استثنای مصارف صنعتی
-مصرفه الکتریسیته برای شخص

بعد اجتماعی

-تراکم جمعیت شهری
-امید به زندگی در زنان و مردان
-تعداد خانوارهای زیر خط فقر
-شکاف سرمایه (طبقاتی)
-میزان جرایم
-تلفات سالانه از بلایای همگانی
-تعداد تلفات سالانه در شبکه حمل و نقل
-سرانه حضور در فعالیت های فرهنگی و هنری
-میانگین تعداد دانش آموزان در هر کلاس
-نسبت جمعیتی که سطح سواد دانشگاهی دارند
-میزان توسعه زمین های شهری
-میزان اشکوب خانه های خصوصی
-میزان تسهیلات عمومی در ناحیه های شهری                                                                                                                       
-سرانه پارک و ناحیه های سبز
-سرانه پارک های ساحلی و ناحیه های سبز برای هر شخص
-بازدهی تصفیه آب های زائد و فاضلاب
-نسبت به میزان فاضلاب بهداشتی به کل سیستم فاضلاب
-نرخ مالکیت اتومبیل
-نرخ مالکیت موتورسیکلت
-میزان پوشش سیستم حمل و نقل
-سرانه پیاده روها بر شاخص بزرگ راه ها
-سرانه شاخص مسیر دوچرخه
- تعداد دوچرخه

بعد محیطی

-تعداد گونه های پرندگانی که به طور طبیعی در محیط زندگی می کنند.
-تعداد گونه های ماهی هایی که به طور طبیعی در محیط زندگی می کنند.
-شاخص منابع سبز
-میزان نفوذپذیری (نشست پذیری) زمین های شهری
-تعداد روزهای با ps بزرگتر از 100
- سرانه انتشار Co2                                         
 -ارتقاء توسعه رودخانه های با آلودگی کم
-کیفیت ذخیره آب
-کیفیت آب شیر
-سرانه روزانه تولید آلاینده ها
-سهم بازیافت در مواد زائد جامد
-سهم زائدات جامد متراکم شده از مجموع زائدات تولید شده
-میزان استفاده از منابع تجدیدشدنی

بعد سازمانی

-اجرای محلی طرح های محیطی
-همکاری بین المللی مشترک با توجه به توسعه پایدار
-سهم بودجه محیطی و اکولوژیکی از بودجه محلی
-هزینه رفاه اجتماعی از کل هزینه
-هزینه دولت در جلوگیری از آلودگی و بازیافت منابع
-نسبت برآورد مالیات کامل تا محدود شده
-آمار استینافی از مواد دادگاه در ارتباط با آلودگی محیطی 

برنامه ریزی شهر سالم

برنامه ریزی شهر سالم راهبردی است که از نهضت جهانی شهر سالم و اقدامات سازمان بهداشت جهانی نشأت گرفته است. برنامه ریزی شهر سالم مستلزم استفاده از آن روش های برنامه ریزی است که سلامتی و رفاه انسان را تقویت می کند و وجوه مشترک بسیاری با اصول توسعه پایدار دارد. شهرسازی سالم بیانگر نیاز به قرار دادن ارزش هایی نظیر عدالت و همکاری (از جمله همکاری میان بخشی و مشارکت مردم محلی در فرایند تصمیم گیری) است. این مضامین ارزش های اصل سیاست WHO را در کورد تأمین سلامتی برای همگان تشکیل می دهد.

شهرسازی سالم وجود چند فرهنگی و تنوع را مشکلاتی نمی داند که بر آن غلبه کرد، بلکه برعکس به آنها مانند فرصت های غنی می نگرد که در انتظار بهره بردارند. شهرسازی را باید به کمک روش هایی رهبری کرده و تداوم بخشید و آن را نسبت به انتخاب شکل بندی های مختلف انعطاف پذیر ساخت. پروژه شهر سالم WHO بر تقویت و پیشبرد شهرسازی سالم به عنوان جنبه اصلی کار شهر سالم تأکید دارد. شبکه شهرهای سالم در سراسر اروپا و در سراسر جهان چارچوب نقطه اتکایی برای پیشبرد و تقویت برنامه ریزی شهر سالم به وجود می آورند. اما هر شهری می تواند اهداف بهداشتی را در قلب فرایند تصمیم گیری خود جای دهد و برنامه ریزی شهر سالم را به یک واقعیت بدل سازد.

به هر حال یک برنامه ریزی و مدیریت زیست محیطی درست برنامه های شهری پایدار در گرو موارد زیر است:

1-بتواند مشکلات زیست محیطی  خود را بشناسد و آنها را اولویت بندی کند
2-بتواند راهبردها و رویه هایی را به کار گیرد که مورد توافق بوده و در فرایند توسعه هماهنگی ایجاد کند
3-راهبردهای به روز و طرح های علمی که از حمایت های گسترده برخوردار است را به کار گیرد
4-راهبردها را اجرا کند و طرح ها را به برنامه ها و پروژه های عملی تبدیل نماید
5-به پایش فعالیت های در حال انجام بپردازد

 اما مهمترین راهکارهای مورد توافق اکثریت صاحب نظران در برنامه ریزی و مدیریت شهری به سوی شهر پایدار را می توان موارد زیر دانست:

1-کاهش اتکا به خودرو (به ویژه خودروهای شخصی) در جابجایی
2-افزایش فشردگی کالبدی و توسعه شهری
3-حفاظت و احیای نظام های طبیعی در شهر و منطقه پیرامون آن
4- کاهش مصرف منابع و تولید آلودگی در شهر و منطقه مربوط به آن
5-بهبود زیست پذیری اجتماعات شهری
6-پایندگی و تقویت اقتصاد شهری

 به عنوان خاتمه این مقاله باید بگوییم مشکلاتی که امروزه شهرها را دربر گرفته، علاوه بر بسیج عمومی نیروها و فعالیت ها نیازمند تقویت دانش فنی و روش های اجرایی در بهبود شرایط زیست انسان است. در این راستا مؤثرترین روش آن است که از آخرین تجربیات داخلی و خارجی مطلع گردیده و ضمن انتخاب روش های اصلح، آن را با شرایط و امکانات داخلی هماهنگ کنیم.
بدین طریق ایده شهر سالم به عنوان یک پدیده فکری که به دلیل گستردگی در سطح بی نالمللی و بهره مندی از بنیادهای علمی و دانشگاهی از پایه های منطقی کافی برخوردار است، ابزار مفیدی تلقی می گردد. مسائل امروزی شهرها ایجاب می کند که ایده شهرهای سالم به عنوان وسیله ای مؤثر و جامع مورد توجه قرار داد، و کلیه سازمان های ذیربط به صورت هماهنگ در جهت تحقق اهداف این نهضت تلاش نمایند.

اساساً هیچ کیفیت مطلوب شهری، از جمله شهرسالم هرگز نمی تواند محصول یک پیامد و اتفاق باشد. شهر سالم تنها می تواند محصول زنجیره ای از اقدامات منطقی، هماهنگ و برنامه محور باشد، از این رو تأمین آن در گرو جریان داشتن این اندیشه در کلیه سلسله مراتب طرح ها و برنامه های شهری است.

 منبع: دکتر کرامت اله زیاری، محمد حسین جان بابانژاد