نیشابور یکی از تاریخی‌ترین شهرهای ایران، از مهم‌ترین مراکز تاریخی، گردشگری، صنعتی برای کشور و منطقه می‌باشد و همچون نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران نامبرده می‌شود.
(برای آشنایی با شهرداری نیشابور کلیک کنید.)
نام
نام نیشابور که در متون گوناگون، به گونه‌های نیشاپور، نشابور و نیسابور نیز آمده، دگرگون‌شده واژه‌ای مرکب از زبان پهلوی ساسانی است.
نیشابور سه بخش دارد: نی و شا و پور
درباره بخش اول سه دیدگاه مطرح است:
− برگرفته از نِهْ؛ از ریشهٔ فعل نهادن؛ به معنی جای و شهر
− برگرفته از نْیْو؛ صفت؛ به معنی دلیر، مردانه، بهادر، زیبا و خوب
− دگرگون‌شدهٔ نیک؛ صفت؛ به معنی خوب، خوش، زیبا و شخص نیکوکار
بخش دوم و سوم: شا + پور؛ دگرگون‌شده شاه‌پوهر (شاه‌پور، شاپور)؛ و گونهٔ معرب آن، شابور؛ به معنی شاهزاده و پسر شاه است.
شاه‌پوهر در واژه نیشابور، نام خاص است و یادآور سازنده شهر، شاپور یکم ساسانی است. نام نیشابور، به هر سه تلفظ نِهْ‌شاهپور (شهر شاپور)، نْیْوشاهپور (شهر زیبای شاپور یا شاپور دلیر و خوب) و نیکْ‌شاهپور (شاپور خوب و نیکوکار) به رویداد تاریخی نبرد شاپور اردشیران اشاره دارد و پس از شکست دادن پهلیزک تورانی، دستور داد تا در این نبردگاه، نیشاپور را بسازند.
نام های دیگری هم برای نیشابور در دوره های مختلف استفاده شده است، از جمله رئونت، ابرشهر، نیشاپور و شادیاخ دهلیز مشرق و مغرب، دارالعلم، کلانشهر مشرق‌زمین، چشم خراسان، دارالملک، دارالاماره، ام‌البلاد، شادجهان، ایرانشهر، جهانشهر، خزانه مشرق و معدن فضلا و منبع علما و … نام‌های دیگری است که در توصیف ویژگی‌هایی از این شهر، در منابع مختلف ثبت گردیده است.
پیشینه
شاپور یکم ساسانی، نیشابور را ساخت و قدمت نیشابور متعلق به دوره ساسانیان است. شاپور اردشیران پس از شکست دادن پهلیزک تورانی، دستور داد تا در این نبردگاه، نیشاپور را بسازند.
یافته‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی سه تپه در جنوب دشت نیشابور نیز، بیانگر حیات تاریخی این ناحیه در دوران هخامنشی و اندکی پیش از آن و ارتباط نیشابور با همدان (فلات ایران) و ترکمنستان (آسیای مرکزی) است.
در دوره اشکانیان نیشابور، ابرشهر نامیده شده و رونق فراوانی داشته است. پایه توسعه نیشابور در سده‌های میانه را، شهرنشینی نهادینه‌شده در دوره ساسانی در آن منطقه می‌دانند.
نیشابور بعد از اسلام، صحنه درگیری و کشمکش مدعیان قدرت بوده است. در تاریخ نامه ها در دوره صفوی اقتصاد شهر ضعیف توصیف شده است.
در دهه های پایانی سده نوزدهم میلادی، شهر نیشابور به‌شکل مربع-مستطیل بود و پیرامون آن به ۳۳۰۰ گز (۳۴۳۲ متر) می‌رسید. دو راه یکی شرق-به-غرب و دیگری جنوب-به-شمال داشته که این دو در میانه شهر چهارسوقی (چهارراه) می‌ساختند که بازار نیشابور را چهار بخش می‌کرد. این چهار بازار از هر سو به دروازه ای می‌رسید. دروازه جنوبی «عراق»، شرقی «مشهد»، جنوب‌شرقی «ارگ» و غربی «پاچنار» نام داشته‌است.
جغرافیا
نیشابور در 36.2141° شمالی و 58.7961° شرقی قرار دارد. همچنین از طریق جاده‌های محلی با شهرهای کاشمر، فیروزه، قوچان، کدکن، عشق‌آباد و تربت حیدریه، ارتباط دارد.
فرهنگ
کمیسیون ملی یونسکو در ایران، پیشنهاد برگزاری همایش «نیشابور، شهر پایدار ایرانی» را مطرح کرد که هدف از آن بررسی و تحلیل جایگاه علمی و ادبی نیشابور و کمک به توسعه آن و تقویت پیوند آن با سازمان یونسکو است و تصمیم گرفت میان نیشابور امروزین و تاریخ آن، پیوندی پایدار برقرار کند. همچنین از سوی یونسکو نیشابور پایتخت علوم زمین ایران (دوره پنج ساله از ۲۰۰۵ میلادی) معرفی شد و وظیفه ارزیابی بین‌المللی علوم زمین کشور ایران را به این شهرستان سپرده شده‌است. یونسکو در سال ۲۰۱۰ (۸تیرماه۸۹) همایش «نیشابور شهر پایدار ایرانی» را در نیشابور برگزاری کرد و بیان شد که نیشابور «پایدارترین شهر تاریخ ایران» است.
قومیت: فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن می‌باشد که فارسی زبان مشترک همه این‌هاست.
زبان مردم نیشابور فصیح و قابل فهم بوده است، جز آنکه آغاز کلمات را کسره می‌دادند و یائی بر آن می‌افزودند. مانند: «بیگو»، «بیشو»، و سین ای بی‌فایده (به بعضی صیغه‌های فعل) علاوه می‌کردند. مانند «بخردستی»، «بگفتستس»، «بخفتستی» و آنچه به این می‌ماند و در آن سستی و لجاجی بوده‌است و می‌نویسد که این زبان برای خواهش مناسب است.
همچنین مقدسی زبان مردم نیشابور را معیاری برای سنجش زبان‌های دیگر رایج در خراسان می‌دانسته است. در ذیل زبان مردم طوس و نسا می‌نویسد که زبان طوس و نسا نزدیک به زبان نیشابوری بوده است.
جمعیت
براساس سرشماری سال 1395 جمعیت نیشابور ۲۶۴٬۳۷۵ نفر بوده است.
در نیمه اول سده هفتم میلادی، جمیعت نیشابور ۵ هزار نفر بوده است.
در ۲۰۱۱، شهر نیشابور برپایه سرشماری همگانی ۱۳۹۰، ۲۳۹٬۱۸۵ نفر بوده است.
بخش مرکزی، ۳۱۹٬۵۷۶ نفر که همه شهرستان، ۴۳۳٬۱۰۵ نفر جمعیت دارد.
یک سوم جمعیت، نوجوان هستند و میزان جمعیت آن نسبت به استان ۷ درصد است.
جاذبه ها
آرامگاه خیام، دهکده چوبی، باغ قدمگاه، آرامگاه عطار نیشابوری، مقبره کمال الملک، آبشار گرینه، روستای خروعلیا، بقایای شهر کهن نیشابور، منطقه باستانی شادیاخ، غار سرنی، رباط شاه‌عباسی، روستای بوژان، افلاک نمای خیام، آرامگاه بی بی شطیطه، آبشار بار، دره هفت غار، باغ و عمارت امین الاسلامی، گنبدهای شه میر، روستای دیزباد، دره هفت غار، باغرود، قلعه لک لک آشیان و...
رهآورد
فیروزه، ریواس و شربت ریواس، ظرف سفالی، رباعیات خیام، قالی نیشابور، دیوان عطار، صنایع دستی، سبزیجات، گیلاس
اقتصاد
نیشابور در دوران طلایی اسلام یکی از مراکز بزرگ صنعت سفالگری، کوزه‌گری و صنایع وابسته نیز به‌شمار می‌رفته است.
صنعت قالی بافی در بیش از ۴۷۰ روستای شهرستان نیشابور و شهر نیشابور رواج دارد.
استخراج سنگ فیروزه یکی از صنعت‌های قدیمی و تراشیدن آن از هنرهای قدیمی اهالی این شهر به حساب می‌آید. شهرستان نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای کانی‌های ارزشمندی از فیروزه می‌باشد که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بهره‌برداری می‌شده‌است. فیروزه تراشی یکی از پیشه‌های قدیمی در استان خراسان و نیشابور است.
هنر کاشی‌کاری در نیشابور کاربردی وسیع دارد. در بسیاری از بناهای مهم نیشابور از این هنر استفاده شده است.
نمدمالی و نمد بافی که از هنرهای صنعتی و دستی پررونق در استان‌های خراسان است در نیشابور و شهرستان نیشابور نیز رواج دارد. ۴ کارگاه صنایع نمدمالی در شهرستان نیشابور فعال است. این هنر از گذشته در این منطقه رواج داشته که نقش نیشابوری بر روی نمدهای ایرانی گویای این موضوع است.
نیشابور یکی از مراکز سنتی پارچه بافی ایران است. اکنون در نیشابور ۲ کارگاه صنایع پارچه بافی فعال است. پیشینه پارچه بافی نیشابور در دوره اسلامی به اوج می‌رسد.
در شهرستان نیشابور، ۴۰۰ واحد صنعتی پویاست که دومین قطب صنعتی استان پس از مشهد است. اقتصاد این شهرستان بر پایه کشاورزی-دام‌پروری، بازرگانی و برخی صنایع دستی و کارخانه ای استوار است. کارخانه‌هایی در حوزه‌های فولاد، لبنیات، بافندگی، لوازم خانگی، خودروسازی، مصالح ساختمانی و صنایع غذایی نیز در نیشابور فعال است.
