ارومیه یکی از کلان‌شهرهای ایران، مرکز استان آذربایجان غربی و شهرستان ارومیه است که در شمال غربی ایران در منطقه آذربایجان واقع شده است. این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ با ۷۳۶٬۲۲۴ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقه شمال‌غرب ایران به شمار می‌آید. ارومیه با ۱۳۳۲ متر ارتفاع در غرب دریاچه ارومیه، در دامنه کوه سیر و در میان دشت ارومیه قرار گرفته است. هوای ارومیه در تابستان نسبتا گرم و در زمستان سرد است.
ارومیه در قرن‌های گذشته رخدادها و حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط عثمانی‌ها و روس‌ها را تجربه کرده است. این شهر به دلیل موقعیت مناسب میان شاه‌راه ارتباطی قفقاز، میان رودان و آسیای صغیر در گذشته از مراکز تجاری منطقه به شمار می‌رفت.
ارومیه به عنوان اولین شهر دارای بیمارستان به شیوه نوین، نخستین مرکز آموزش پزشکی، اولین مدرسه به شیوه نوین، اولین شبکه تلویزیون محلی، اولین نشریه محلی در ایران، پایتخت والیبال ایران و دومین شهر پرترافیک ایران شناخته می‌شود.
(برای آشنایی با شهرداری ارومیه کلیک کنید.)
نام
ارو در زبان آشوری به معنای شهر و میه به معنای آب است (هم‌ریشه با مآء عربی). ارومیه در زبان آشوری به معنای «شهر آب» است. این شهر در شروع دوره پهلوی به دلیل علاقه رضا شاه به آن به رضائیه تغییر نام داد، ولی بعد از انقلاب اسلامی دوباره به نام ارومیه برگشت. ارومی، ارومیه، ارْمیه، اورمیه، ارم از دیگر نام‌های ارومیه است. ارومیه در بین آذربایجانی‌ها به نام اورمی رواج دارد. دارالنشاط، پاریس ایران، شهر آب، شهر ادیان، مذاهب و اقوام از القاب ارومیه است.
پیشینه
پیش از اسلام: با بررسی اشیای قدیمی که از تل‌های متعدد اطراف شهر (گوک تپه، دیگاله، ترمنی، احمد، سارالان، دیزه تپه) به دست آمده، مشخص شده که ارومیه در اورارتوی باستانی قرار داشت که دارای ارتباطات زبانی با هوریان آناتولی بود، ولی شدیدا تحت تاثیر آشوریان بود. درست زیر دریاچه ارومیه شهر و امارت منا قرار داشت.
به عقیده بعضی دیگر از مورخین، ارومیه محل تولد زرتشت پیغمبر بوده و از اماکن مقدس زرتشتیان به شمار می‌رود.
از شواهد و آثار باستانی منطقه چنین برمی‌آید که ارومیه در زمان دولت ماد نیز آباد و مسکون بوده است. از برخی آثار عتیقه و ابنیه تاریخی این منطقه و اطراف آن مانند قلعه حسنلو، گوی تپه، صورت حجاری شاه ساسانی، بنای مسجد جامع و کلیسای ننه مریم و بعضی آثار دیگر مشخص می‌شود که این منطقه از گذشته های دور با کمی تغییر محل (گوی تپه، تویراق قلعه، چیچکلو و نیز محل فعلی) وجود داشته است.
پس از اسلام: ارومیه دومین شهر مهم آذربایجان، پس از مراغه، به شمار می‌رفت. از قرن 15 میلادی که ترکان عثمانی جایگزین امپراطور روم شرقی شدند، ارومیه به عنوان یک شهر مرزی اهمیت بسیار زیادی پیدا کرد و از برج و باروی مهمی برخوردار شد.
برج سه گنبد و مسجد جامع ارومیه از یادگارهای عظمت دوره اسلامی در منطقه به شمار می‌روند. در این دوران شهر ارومیه، نقطه تلاقی اقوام و ادیان پیرامون خود از قبیل آشوری‌ها، ارمنی‌ها، یهودی‌ها و مسلمانان بود. منطقه تاریخی ارومیه از قرن‌ها پیش مهد تمدن و مرکز علم و دانش بوده و شهر ارومیه یکی از مناطق معتبر علوم قدیمه به شمار می‌رفت، علما و دانشمندان، اصول فقه اسلامی و حکمت و فلسفه و ادبیات را به علاقه مندان تدریس می‌کردند.
ارومیه و حومه آن از جهت منابع طبیعی و انسانی یکی از غنی‌ترین مناطق آذربایجان غربی محسوب می‌شوند. شهرستان ارومیه مهمترین منطقه آذربایجان غربی است که وجود جاذبه‌های متعدد طبیعی و تاریخی، به آن اهمیت ویژه‌ای از لحاظ گردشگری، داده است.
مالکیت این منطقه تا مدت ها بین ایران، روسیه، عثمانی و ارمنستان دست به دست می‌شده تا این که در دروه معاصر و در دوره حکومت پهلوی بالاخره اوضاع این شهر ثابت شد. این شهر در طول تاریخ بارها مورد خرابی و نابودی قرار گرفته است و بعد از هر بار خرابی دوباره بازسازی شده است.
دوره معاصر: اوضاع شهر ارومیه در دوره پهلوی، رفته رفته بهبود یافت. رقابت سیاسی روس‌ها و انگلیسی‌ها، مانع از ایجاد خط آهن در شمال غربی ایران طی جنگ جهانی اول شد. طی توافقی بین راشین دیسکانت و لوپن بانک، خط آهن جلفا_تبریز احداث شد. این خط یک شاخه ۳۰ مایلی نیز داشت که در سال ۱۹۱۶ به شهر ارومیه رسید. در دوره پهلوی نام شهر ارومیه به رضائیه تبدیل و پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ دوباره به نام سابق بازگشت.
جغرافیا
ارومیه با داشتن موقعیت ممتاز جغرافیایی در ۲۰ کیلومتری دریاچه ارومیه قرار دارد. ارتفاع ارومیه ۱۳۳۲ متر از آب‌های آزاد است. این شهر در دشت ارومیه واقع شده است و ارتفاعاتی چون کوه سیر، کوه قیزقلعه، کوه جهودها، کوه چهل مر شهیدان، کوه ماه، کوه علی پنجه سی و کوه علی ایمان آن را احاطه کرده اند. در واقع ارومیه بین دریاچه ارومیه و دیواره کوه‌های غرب استان، واقع شده است.
فرهنگ
موسیقی عاشیقی یکی از شاخصه‌های مردم ترک زبان جهان است که در ایران دارای مکتب‌های متفاوتی است. در این میان مکتب عاشیقی ارومیه بنا به نظر کارشناسان و استادان این هنر در سراسر جهان اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین مکتب عاشیقی است که تا به امروز اصالت خود را حفظ کرده است. این هنر و فرهنگ آذربایجان، پس از تلاش‌ها و رقابت میان استان‌های عاشیقی خیز به نام استان آذربایجان غربی و شهر ارومیه در فهرست به شماره ۱۶۵ در میراث میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت ملی شد. عاشیق‌ها از دوران قبل از اسلام بین مردمان ترک تبار وجود داشته اند. در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، عاشیق‌ها اغلب در قهوه خانه های آذربایجان‌های شرقی و غربی اجرا می‌کردند. تبریز مرکز شرقی عاشیق‌ها و ارومیه مرکز غربی آن‌ها بود. در ارومیه بر خلاف تبریز عاشیق‌ها همواره به صورت تکی اجرا می‌کردند.
قومیت
ارومیه یک شهر چند قومیتی با ادیان و مذاهب گوناگون است. اکثریت مردم ارومیه را ترک‌های آذربایجانی و نیز اقلیتی از کردها، مسیحیان (آشوری و ارمنی) تشکیل می‌دهند. این منطقه از دیرباز محل زندگی اقوام و ادیان مختلف بوده است. اکثریت شهرستان ارومیه را ترک‌های آذری و اقلیتی نیز از کردها و مسیحیان آشوری و ارمنی تشکیل یافته است. ترک‌ها حدود ۹۰ درصد جمعیت شهر ارومیه و ۱۰ درصد را نیز بقیه اقوام تشکیل می‌دهند. طبق یک مطالعه از ترکیب قومی خانوارهای نمونه و مورد بررسی در سطح شهر ارومیه که حدود سال ۱۳۷۹ انجام گرفت، نشان می‌دهد که ترک زبانان ۸۵٫۷٪ درصد خانوارهای نمونه را به خود اختصاص داده و کرد زبان‌ها حدود ۱۰٫۵٪ بوده‌اند. در این آمارگیری نمونه‌ای درصد آشوری‌ها، فارس‌زبان‌ها و ارمنی‌ها در شهر ارومیه به ترتیب ۱٫۷، ۱٫۶ و ۰٫۵ بود.
شهر ارومیه به جهت گردآمدن اقوام و ادیان مختلف از قبیل آشوری‌ها، ارمنی‌ها و زرتشتی‌ها (انتساب چند زرتشتی که در هنگام تولد عیسی «ع» به بیت اللحم رفته بودند و در ارومیه مدفونند، حاکی از آن است که این شهر یکی از بزرگترین کانون های مذهبی و اجتماعی گذشته‌های روز بوده است). یهودی‌ها و بالاخره مسلمانان، یادگارهایی از قرن‌های مختلف را در دامان پیر و زیبایش پاس داشته است .
زبان، گویش، لهجه
ترک‌های ارومیه که اکثریت جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند، به زبان ترکی آذربایجانی و لهجه ایرانی شمال غربی آن که مشابه لهجه مردم تبریز است، صحبت می‌کنند. کردهای ارومیه به لهجه کرمانجی از زبان کردی سخن می‌گویند. آشوری‌ها به زبان سریانی یا آشوری سخن می‌گویند که گونه‌ای از آرامی شرقی است. ارمنی‌ها نیز در میان خود به زبان ارمنی سخن می‌گویند.
جمعیت
این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ با ۷۳۶٬۲۲۴ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقه شمال غرب ایران به‌شمار می‌آید. ارومیه با ۱۳۳۲ متر ارتفاع در غرب دریاچه ارومیه، در دامنه کوه سیر و در میان دشت ارومیه قرار گرفته است. هوای ارومیه در تابستان نسبتا گرم و در زمستان سرد است. در سرشماری سال 1395، جمعیت ارومیه ۷۳۶٬۲۲۴ نفر بود.
جاذبه‌ها
دریاچه و پارک ملی دریاچه ارومیه با نام سابق دریاچه رضائیه در شمال غرب ایران قرار دارد. این دریاچه که بزرگترین دریاچه ایران است، به شدت شور است. به این ترتیب هیچ ماهی ای در آن یافت نمی‌شود. موجودات زنده آن جلبک و میگوی آب شور هستند. این دریاچه غذای فراوانی را برای شمار زیادی از مرغابی‌ها فراهم، مکان مهمی برای جفت‌گیری فلامینگوهای بالغ، اردک‌های غاز نما و پلیکان‌های سفید است. ۱۸۶ گونه پرنده در دهه ۷۰ میلادی در این پارک ثبت شده اند. این دریاچه ۴ جزیره با اندازه متوسط و نزدیک به ۱۰۰ جزیره کوچک دارد. بسیاری از این جزیره‌ها با فراهم کردن مکان‌هایی برای زاد و ولد پرندگان، اکوسیستم منحصر به فردی دارند که شایسته حضور در برنامه انسان و زیست‌کره را دارند. به دلیل بستن سد بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه و نپرداختن حق آب آن، این دریاچه تقریبا خشک شده است.
بناهای تاریخی متعدد از جمله: عمارت شهربانی ارومیه، عمارت سه گنبد، موزه ارومیه، یخچال ۹ پله، پل باراندوز، کاروان‌سرای ارومیه، بازار قدیم ارومیه، گرمابه آخوند، ساختمان جهاد دانشگاهی، ساختمان شهرداری ارومیه و …
مساجد قدیمی از جمله: مسجد جامع ارومیه که گمان بر این است که بر روی ویرانه های یک آتشکده در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است. مسجد سردار، مسجد مناره و مسجد سیدالشهدا از دیگر مساجد تاریخی ارومیه هستند.
کلیساهای متعددی که اکثرشان متعلق به آشوریان است، هرچند کلیساهای متعلق به ارامنه نیز در ارومیه وجود دارد. از مهمترین کلیساهای ارومیه می‌توان به کلیسای ننه مریم، کلیسای ماریوخنه و کلیسای حضرت مریم اشاره کرد.
خانه‌های تاریخی ارومیه که نهایتا قدمتشان به دوره قاجار می‌رسد یکی از جاذبه‌های گردشگری ارومیه محسوب می‌شوند. خانه‌های جنرال، خانه انصاری و خانه اتحادیه از آن جمله‌اند. خانه دیزج سیاوش نیز در سال ۱۳۸۷ ثبت ملی شد.
رهاورد
نقل مهمترین سوغات ارومیه است که در انواع بیدمشکی، گردویی، زعفرانی، پسته‌ای و بادامی عرضه می‌شود. با این حال نقل بیدمشک معروف‌ترین نوع نقل در ارومیه است. این نوع نقل با عرق بیدمشک که محصول خود ارومیه است تهیه می‌شود. از دیگر عرقیات ارومیه بادرنجبو است که در تهیه شربت از آن استفاده می‌شود. حلوای گردو و حلوای هویچ نیز از دیگر سوغاتی‌های ارومیه است.
اقتصاد
ارومیه با قرارگیری بر سر راه‌های تجارتی، به عنوان گمرکی برای صادرات و واردات کالا از ایران به دیگر نقاط و بالعکس بوده است. همچنین، ارومیه محلی برای خرید و فروش محصولات کشاورزی و عشایری مردم اطراف این شهر بوده است. نوع محصولات کشاورزی در استان آذربایجان غربی مخصوصا شهر ارومیه باعث شده که این استان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد. باغ‌های گسترده انگور و سیب این استان از شهرت خاصی نسبت به شهرستان‌های دیگر برخوردار است و نظر هر بیننده‌ای را در فصل تابستان به خود جلب می‌کند. تنوع انگور و سیب‌ها در نوع خود کم نظیر است.
