در سالهای اخیر، شهرها جایگاه ویژهای را با توجه به دستور کار پایداری جهانی دارند و پایداری به اولویت اول در قوانین حاکم بر برنامهریزی شهری تبدیل شده است. این در حالی است که شهرها تنها 2 درصد سطح جهان را در بر گرفته اند. ساکنین شهرها 60-80 درصد انرژی جهان را مصرف میکنند و مسئول پیدایش بیش از 70 درصد انتشار گازهای گلخانهای هستند. اما با این حال شهرها جایی هستند که مفهوم پایداری را در درازمدت یا با موفقیت همراه خواهند کرد و یا به شکست خواهند کشید.
با توجه به رشد فزاینده نگرانیهای زیستمحیطی و بروز بحرانهای اکولوژیکی و در نتیجه، ناپایداری محیطی، جستجو برای یافتن فرم شهر ایدهآل (آرمانشهر) جای خود را به سؤال "فرم شهر پایدار کدام است؟" داده است. درباره این موضوع، دیدگاههای متعددی ارائه شده و شکلهای مختلفی برای شهر پایدار پیشنهاد شده که شهر فشرده یکی از آنهاست.
توسعه پایدار شهری و ظهور شهر فشرده
به طور کلی، مباحث مربوط به توسعه شهری پایدار، دیدگاههای مربوط به تحول و بهبود شهر مدرن را انسجام بیشتری بخشید و به ظهور ایدههای جدید در شهرسازی منجر شد که از بین آنها، ایده ای که بر افزایش تراکم شهری و استفاده از آن در ساماندهی شهری تأکید دارد، ایده ای با نام شهر فشرده است که می خواهد با تحول در عناصر فرم کالبدی شهر، زمینه پایداری بیشتر آن را فراهم کند.
ادبیات برنامه ریزی از دهه 1990 به بعد، بر روی شهر فشرده متمرکز شد. شهر فشرده مفهومی است که برای رسیدن به توسعه پایدار در محیطهای شهری ارائه شده و برای مقابله با اثرات منفی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی گسترش افقی شهر مطرح شده است. برتون، شهر فشرده را جایی میداند که تراکم در آن بالا و چیدمان کاربریها ترکیبی است، سیستم حمل و نقل عمومی خوبی دارد و پیادهروی و دوچرخهسواری را به شهروندان تشویق می کند. مشاجره بر سر اینکه واقعاً یک شهر فشرده چیست و اینکه چگونه بسیاری از اشکال شهری به عنوان فشرده در نظر گرفته میشوند در ادبیات برنامهریزی شهری در 15 سال اخیر ادامه داشته است. عدهای بر این باور هستند که منظور اصلی از شهر فشرده همان شهرهای متراکم قرون وسطایی است که هیاهوی فعالیت در داخل دیوارهای شهر برقرار است.
مفهوم شهر فشرده
شهر فشرده به سکونتگاههایی متراکم با ویژگیهایی نظیر نوسازی منطقه مرکزی، توسعه با تراکم بالا، طراحی چندمنظوره فضاهای عمومی و برخورداری از خدمات و امکاناتی مانند بیمارستانها، پارکها و مراکز تفریحی اشاره دارد؛ مدیران از این شیوه طراحی شهرها برای ایجاد مناطق پایدارتر بهره میگیرند.
شهر فشرده یعنی تشویق توسعههای شهری به مکانهایی که دستاندازی تکنیکی و فنی از سوی بشر بر روی طبیعت قبلاً صورت گرفته است. چنین شهری باید شکل و فرمی مناسب برای پیادهروی، دوچرخهسواری، حملونقلِ مؤثر عمومی و نیز آن شکل از تراکم شهری که موجب تعامل اجتماعی میشود، باشد. به لحاظ تاریخی، شهر فشرده، واکنشی به روند پراکندگی در کشورهای توسعهیافته است و هدف اصلی آن ارتقای کیفیت زندگی افراد است.
این ایده به دنبال خلق شهرهایی با فشردگی و تراکم بالا، اما به دور از مشکلات موجود در شهر مدرنیستی است. اصل کلی حاکم بر آن، توسعه با تراکمهای بالا در درون یا مجاورت هسته مرکزی شهر با ترکیبی از کاربریهای مسکونی، فروشگاهها و مکانهای کار و فعالیت است. محبوبیت نظریه توسعهی پایدار به ترویج ایدهی شهر فشرده کمک زیادی کرده است. ابعاد شهر فشرده عبارتند از:تراکم، ترکیب کاربری و افزون سازی.
ویژگی های شهر فشرده
تراکم شغلی و مسکونی بالا، ترکیب کاربریها، دانهبندی مناسب کاربریها (همجواری کاربریهای مختلف و اندازه نسبتاً کوچک قطعات زمین)، افزایش ارتباطات اقتصادی و اجتماعی، توسعه پیوسته، محدودیتهای قانونی در رشد محدوده شهری، کنترل یکپارچه برنامهریزی توسعه زمین، کنترل دقیق و هماهنگ، توان مناسب و کافی دولت برای سرمایهگذاری مالی در تسهیلات و تأسیسات زیربنایی شهری را شامل میگردد.
مزایای شهر فشرده
کاهش گسترش فیزیکی شهرها، مصرف کمتر منابع و زمینهای پیرا شهری، استفاده کارآمدتر از زمینهای داخل محدوده و احیای مناطق درونی شهر، افزایش برابری اجتماعی، مصرف کارآمدتر انرژی و کاهش صدور آلایندههای شهری، کاهش وابستگی به وسایل حملونقل شخصی، کاهش هزینه ایجاد زیرساختها و تسهیلات عمومی، تشویق کاربری ترکیبی زمین و تنوع فعالیتها، کمک به تقویت روابط و تعاملات اجتماعی، بهبود در ارائه خدمات شهری، حملونقل همگانی بهتر با کارایی بیشتر، بهبود سلامتی عمومی و کمک به کاهش جداسازی اجتماعی و حفظ تنوع و اختلاط اجتماعی و فرهنگی مورد توجه بسیاری از متخصصان و نظریهپردازان بوده و به عنوان بهترین گزینه برای عملیاتی ساختن نظریه توسعه پایدار شهر پیشنهاد شده است.
حامیان شهر فشرده معتقدند که شهر فشرده به واسطه مزیتهای متعددی که از ابعاد گوناگون، لحاظ اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی و سلامتی دارد، از پتانسیل بالایی برخوردار است.
نظریه شهر فشرده سعی دارد با تحول در عناصر فرم کالبدی شهر، زمینه پایداری بیشتر آن را فراهم سازد و ارتقای کیفیت محیط زندگی را در نواحی شهری موجب شود. در این الگو، تراکم شکلی معقول و منطقی دارد، فضای شهری از عملکردهای مختلفی تلفیق یافته و زندگی شهری بیش از آنکه بر استفاده از اتومبیل استوار باشد، مبتنی بر سیستمهای پیاده و حملونقل عمومی است. این الگو، سطوح مناسبی از فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی را در اطراف مراکز شهری و محلی نگه میدارد و این اطمینان را به وجود میآورد که تمام بخشهای شهر در فاصله مناسبی از تسهیلات اصلی حملونقل و خدمات شهری قرار دارند.
علت اهمیت توسعه فضایی شهری
پیشبینیهای مختلف نشان میدهد که بین سالهای 2000 تا 2050 فضای شهری در سراسر جهان در کشورهای توسعهیافته دو برابر خواهد شد و در کشورهای در حال توسعه به 326 درصد افزایش مییابد. مردم شهرها و دولتهای محلی خود باید این رشد را مدیریت نموده و با تخریب محیط زیست مقابله کنند. در واقع ما به شهرهای جمع و جور و برنامهریزی شده نیاز داریم. تصمیمات بهتر در برنامهریزی شهری در مورد تراکم شهر بسیار مهم خواهد بود.
ضرورت نزدیکی مکانهای عمومی به یکدیگر در شهر فشرده
نزدیکی، ایجاد فضاهای عمومی مناسب، وجود چشماندازهای طبیعی و وفور فناوریهای شهری جدید از ملزومات شهر فشرده به شمار میآید که به شکل قابل توجهی در بهبود کیفیت هوا و زندگی مردم نقش مهمی ایفا میکند. از دیگر مزایای شهر فشرده این است که توسعههای شهری جایگاه خاصی در آن ندارد و مدیران شهری فقط به نوسازی و تغییر طراحی زیرساختهای قدیمی توجه می کنند.
تمرکز فعالیتهای متنوع به جای اجرای اقدامات مشابه در کنار تأمین نیازهای مختلف ساکنان میتواند به بهبود الگوهای مصرف انرژی نیز کمک بسیاری کند. طراحی شهرهای فشرده اگر به خوبی ضورت گیرد، چشماندازی بسیار زیبا شبیه حومهها با همان صمیمیت بین مردم، نبود ترافیک و محیط پاک برای ساکنان به همراه دارد، ضمن اینکه، ویژگی پایداری این مناطق را نیز در خود جای میدهد.
