بهترین راه ادراک فضای شهری، نگاه دقیق به تجربه طراحی فضا در طول تاریخ است. ادموند بیکن از نام آوران طراحی شهری عقیده دارد که جوهر مطالعه و بررسی آثار با ارزش معماری و شهرسازی، همان خصوصیت فضایی است و تا زمانی که ادراک نشود، سرگردانی در طراحی فضاهای شهری و معماری ادامه دارد، چرا که خصوصیت فضایی در واقع جوهر روابط فرهنگی، اجتماعی و فعالیت های شهروندان است.
هدف از مطالعه فضای شهر، بحث در خصوص صورت خاکی، دنیوی و مادی توده و فضای ساختمانی در کل ساختار شهر است. به طور کلی شهرسازی و معماری ای که زنان را درنظر بگیرد، می تواند باعث کم تر شدن جرم شود. معمولا احساس نامطلوبی که گاهی اوقات به زنان در فضای شهری دست می دهد، ناشی از در اقلیت بودن و تعلق نداشتن به فضای شهری است. برای ازبین بردن احساس عدم امنیت زنان، باید جنس دوم بودن آنها از بین برود و زنان در فضای شهری مرئی باشند و به عنوان شهروندان دست دوم مد نظر قرار نگیرند.
برخی از فضاها، گاهی برای جنسیت خاص احساس خطر و از آن رایج تر احساس عدم انطباق ایجاد می کنند که در نهایت می توان آن را به نوعی از ناخوشی و محدودیت رفتارها در فضا متعلق دانست. در کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته، شواهدی به چشم می خورد از شیوه مدیریت و طراحی شهری غیرحساس نسبت به نیازهای زنان. در این مقاله به بررسی طراحی شهرهای مناسب زن ها، می پردازیم.
ایمن سازی شهر برای زنان
اگرچه طراحی‌های شهری از جنبه‌های مختلف نظیر ارتفاع چراغ‌های راهنمایی و رانندگی، عرض پیاده‌روها، وجود دوربین های مدار بسته و فضاهای سبز دارای نقص اساسی است، با این حال، طراحی شهری در اغلب نقاط جهان، فرایندی سیاسی به حساب می‌آید که ظاهراً، مردان سفیدپوست طراحی آنها را به عهده داشته اند. امروزه بسیاری از زنان دنیا در مورد طراحی شهری دست به انتقاد زده و در مورد نابرابری، امنیت، رفاه، قابلیت دسترسی و پایداری به گفتگو در بین خود و با مقامات ارشد پرداخته اند، به این امید که در بهبود زندگی شهری سهیم شوند. در واقع، خواسته هایی که زنان از طراحی شهری دارند، طراحی شهری را نه تنها برای آنان، بلکه برای سایر اقشار جامعه نیز زیست پذیر می‌کند.
مقامات شهرهایی نظیر پاریس، بارسلونا، وین و دیگر شهرهای اسکاندیناوی به خوبی از این واقعیت آگاه شده و طی یک دهه اخیر تلاش کرده‌اند که طراحی شهری را به گونه ای تغییر دهند که رضایتمندی را برای تمام ساکنان به ارمغان آورند. در سال ۱۹۹۹، برنامه‌ریزان پایتخت اتریش از شهروندان خواستند به پرسشنامه ای که در ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی توزیع می‌شود پاسخ دهند. نتیجه این نظرسنجی نشان داد که مردان وین تنها برای رفت و آمد به محل کار خود از اتوبوس‌های عمومی بهره می‌گیرند، حال آنکه زنان در تمام طول روز و برای اموری نظیر برقراری ارتباط اجتماعی با سایرین، انجام خریدهای روزانه، رساندن فرزندان خود به مدارس و حتی ملاقات با والدین، از طریق وسایل حمل و نقل عمومی به تردد می‌پردازند.
پر کردن پرسشنامه فوق مزایای بسیاری برای زنان و سایر شهروندان وینی در پی داشت؛ سیستم روشنایی شهر به طور ویژه ای بهبود پیدا کرد، پیاده راه‌های جدیدی در سراسر شهر به وجود آمد که امکان دسترسی به ایستگاه‌های اتوبوس، مترو و تراموا را تسهیل می‌کرد و ایمنی خیابان‌ها در شب به واسطه ایجاد مراکز خرید جدید افزایش یافت. علاوه بر این، در کنار پلکانی که در مکان‌های عمومی مختلف شهر وجود داشت، سطوح شیب‌داری ایجاد شد تا تردد زنان مبتلا به اختلالات حرکتی و دیگر شهروندان سوار بر صندلی‌های چرخ‌دار تسهیل شود.
بدیهی است که زنان در طول تاریخ، برای کسب درآمد، دوش به دوش مردان به فعالیت پرداخته، با این حال کمترین جایگاه را در طراحی شهری داشته اند. بنابراین، مدیران شهری باید از طریق بهبود زیرساخت‌های شهری حمایت از این قشر آسیب‌پذیر را افزایش دهند. البته بهبود زیرساخت‌ها تنها به معنای افزایش زیست پذیری زنان نیست، چرا که روزانه بسیاری از مردم با سنین و توانایی‌های متفاوت از طریق همین زیرساخت‌ها خود را به محل کار، مدرسه، مکان‌های عمومی و مراکز تجاری می‌رسانند. در واقع، اگر زنان در مرکز توجه طراحان شهری قرار گیرند، آنگاه مکان‌هایی امن، جذاب و پایدار برای تمام اقشار جامعه شکل خواهد گرفت.
امروزه خبرهای زیادی از نقاط مختلف جهان به گوش می‌رسد که بسیاری از زنان در حین انجام فعالیت‌های روزمره خود در خارج از منزل، با خشونت جنس مخالف مواجه می‌شوند که این رفتار حتی در بسیاری از موارد به قتل آنان منجر می‌شود. اگرچه بهبود طراحی شهری در راستای نیازهای زنان، از خشونت مردان نخواهد کاست، با این حال، در ایمن‌سازی مناطق شهری و در نتیجه حفظ زنان از سودجویان مرد، کمک زیادی خواهد کرد.
بسیاری از خلاقان در گوشه و کنار دنیا دست به ایجاد نرم‌افزارهایی زده‌اند که زنان با نصب آنها می‌توانند وضعیت خطر در یک منطقه شهری را به سایرین خبر و از این طریق، خود را از تهدید احتمالی نجات دهند. یکی از این نرم افزارها Safetipin نام دارد؛ این نرم‌افزار یک بستر فناوری آنلاین است که با استفاده از ابزار نقشه‌برداری داده‌ها، فضاهای عمومی را برای زنان امن می‌کند. نرم‌افزار Safetipin را خلاقان هندی در سال ۲۰۱۳ ایجاد کردند و آن را برای مناطق کم درآمد و نواحی اطراف ایستگاه‌های متروی پایتخت در اختیار مردم قرار دادند تا ایمنی همه، به خصوص زنان را در این مکان‌ها افزایش دهند.
فضاهای شهری مناسب برای زنان
در نتیجه، فضاهای شهری به عنوان تجلی گاه کالبدی شهر باید نیازهای اجتماعی شهروندان را برآورده ساخته، بسترهای لازم را در دسترسی و تامین خدمات مورد نیاز استفاده کنندگان فراهم سازد و شرایطی فراهم سازد تا همه استفاده کنندگان اعم از مرد و زن از فضا از آن لذت ببرند. در ایران به دلایل مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... فضاهای شهری در انحصار مردان قرار داشته و توجه لازم به مشکلات زنان نظیر پیوند کار و خانواده و یا امنیت صورت نگرفته است. فضاهای نامناسب شهری، فضاهای بی دفاع، محلات ناامن، شهرهایی با معماری صرفا مردانه از عوامل تهدیدکننده امنیت شهری و کاهش دهنده مشارکت اجتماعی زنان به عنوان بخش مهمی از اجتماع هستند.
بدون استفاده از مشارکت عمومی و به ویژه زنان نمی توان فضاهای شهری را برای این قشر وسیع از جامعه امن گردانید. مدیران و طراحان شهری باید تلاش کنند تا ارتباط زنان به عنوان بخشی از استفاده کنندگان فضا و فضاهای شهر به عنوان دستمایه طراحی معماران و شهرسازان بررسی گردد. در ابتدا جایگاه و پایگاه زن در شهرسازی معرفی شود، پیوند کار و خانواده برای زنان، به عنوان یک نیاز طراحی شهری مطرح شود و امنیت، به عنوان مسئله ای حیاتی برای زنان در فضاهای شهری مورد بررسی قرار گیرد.
در نهایت، رابطه زنان و فضاهای جمعی، اشتغال و حمل و نقل و جابه‌جایی مورد بازبینی قرار گرفته و در انتها نیز راهکارهایی در بهره گیری از مشارکت اجتماعی زنان و نیز اصول معماری و شهرسازی برای ایجاد فضاهای شهری مناسب زنان در مطابعت با نیازهای زنان در بخش های مسکن، محیط زیست، حمل ونقل، فضاهای شهری، معابر و خیابان ها، ارائه شود.
