بُروجـِرد (به لری: ووری یِرد) مرکز شهرستان بروجرد، دومین شهر پرجمعیت استان لرستان و سی و نهمین شهر پرجمعیت ایران است. این شهر، یکی از شهر های بزرگ و تاریخی استان لرستان بوده که به دلیل برخورداری از جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوان، به عنوان یکی از مقاصد گردشگری غرب کشور بشمار می آید و در میان کوه های زاگرس و در منطقه کوهستانی این رشته کوه ها واقع شده است.
(برای آشنایی با شهرداری بروجرد کلیک کنید.)
نام
گرد و کرد در اسامی شهرهای ایرانی به معنای شهر، آبادی و ساخته و اثر هستند. اشکانیان و ساسانیان شهرها را بیشتر با پسوند گرد می‌ساخته اند، همانند سوسنگرد، دارابگرد و بروگرد (بروجرد). عده‌ای نام درست بروجرد را ویروگرد دانسته اند که به معنای شهر و ساخته ویرو شاهزاده اشکانی است. کوهی در غرب بروجرد با نام ولاش نیز یادآور نام شاهان اشکانی است، اما معتبرترین نوشته‌ها، بروجرد را پیروزگرد دانسته‌اند که آن را به فیروز ساسانی منتسب می‌کند.
سعید نفیسی، بروجرد را از شهرهای ساسانیان و اصل آن را بروگرد و ساخته از «بر» + «گرد» دانسته است که به معنای شهری است که گرد است و بر و میوه فراوان دارد. یزدگرد سوم پادشاه ساسانی پس از شکست از اعراب به منطقه بروجرد گریخت و سپاهیانش در آن محل بر + او + گرد آمدند و به این ترتیب نام این محل بَروگرد شد. در کتاب‌های تاریخی از بروجرد با نام‌های گوناگون نام برده شده است مانند بَروجرد، فلوجرد، اردکرد، یزدگرد، ولوگرد. روحبخشان در کتاب «جغرافیای تاریخی بروجرد» بیش از سی مورد از صورتهای مختلف نام این شهر را به تفصیل ذکر نموده است. امروزه بروجرد در گویش بروجردی وُوری یرد vūriyerd و در لری خرم‌آبادی وُروگرد vorūgerd نامیده می‌شود. بروگرد borūgerd نام روستایی آن و نیز نام به کار رفته در نوشته های پارسی سره و بروجرد borūjerd نام رسمی این شهر است.
مسعود میرزا ظل‌السلطان از بروجرد با عنوان شهر سبز حضرت سلیمان یاد کرده‌است. به دلیل اینکه شجاع‌الدین لر مدتی در این شهر سکونت داشت لقب شهر شجاعان را به آن دادند. محمدتقی خان حکیم به دلیل صفای شهر در فصل بهار از این شهر با دارالسرور نام برده‌است. همچنین لقب دیگری با نام دارالشوکه در پشت سکه‌های ضرب بروجرد در دوره قاجار دیده شده است.
پیشینه
نشانه های تاریخی به دست آمده از برخی گورستانهای و تپه های باستانی اطراف بروجرد قدمت سکونت بشر را دست کم از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نشان می دهد. با این وجود مستندات زیادی از تاریخچه شهر بروجرد پیش از اسلام در دست نیست.
از تاریخ بروجرد در زمان هخامنشیان اطلاعی در دست نیست. هخامنشیان که از اتحاد دو قوم بزرگ ماد در شمال و پارس در جنوب به وجود آمدند، یکی از قدرتمند ترین و بزرگترین امپراتوری های جهان را ساختند. افول هخامنشیان با حمله اسکندر به غرب ایران صورت گرفته است. حضور سلوکیان در ایران، آنان را وادار به همکاری با ایرانیان کرد. به همین دلیل بسیاری از سازمان‌های اداری و شاهنشاهی ایران شکل سابق خود را حفظ نمود و اسکندر و فرماندهان وی ،شیوه زندگی و زرق و برق دستگاه حکومت هخامنشی را تقلید کردند. در این دوره، توسعه شهرسازی در فاصله سوریه و میان رودان، بیش از سایر نواحی انجام گرفت. با این همه، در فلات ایران در ناحیه کرمانشاه، همدان، بروجرد و نهاوند، شهرهای تازه ای به وجود آمدند.
برخی گفته اند که قلعه رومیان بروجرد از دوران حمله اسکندر به ایران یعنی اواخر هخامنشیان و همزمان با سلوکیان ساخته شده است، اما کاوش های مقدماتی قدمت آن را بیش از این نشان می دهد. از آنجا که نفوذ اسکندر بیشتر در غرب ایران کنونی بوده است، می توان پذیرفت که این دژ در آن دوران از اهمیت خاصی برخوردار شده باشد. اشکانیان نیز شهرهای چندی در غرب ایران و در نواحی همدان و بروجرد ساخته اند. استفاده از “گرد” در ساختن نام شهرها از این دوره آغاز شده است و ساسانیان نیز آن را ادامه داده اند.
نوشته های موجود حاکی است که بروجرد در زمان ساسانیان از مراکز شهری ایرانیان بوده است و در آن آتشکده ای بزرگ برپا بوده است. ساخته شدن شهر بروگرد یا بروجرد را به فیروز ساسانی نسبت می دهند (پیروزگرد). یکی از راه های اصلی ایران در این دوره همدان را از طریق نهاوند و بروجرد و شاپور خواست یا خرم آباد فعلی به شهرهای خوزستان مانند شوش ،دزفول شوشتر و اهواز مرتبط می ساخته است. به هر حال شواهد کافی در مورد قدمت شهر بروجرد کنونی تا زمان ساسانیان در دست است، هر چند که اوج شکوفایی بروجرد چندین قرن بعد آغاز می شود.
مسلمانان پیش از حمله به نهاوند، فرستاده ای را به بروجرد می فرستند تا آنان را به اطاعت فراخوانند اما در پی پاسخ منفی ایرانیان، حمله خود را از قادسیه آغاز می کنند و در نهاوند ایرانیان را شکست می دهند. در کتاب شرح فتوحات عمر ضمن اشاره گسترده به این واقعه از بروجرد با نام “بروجرد ثالث” نام برده شده است . گفته می شود یزدگرد بعد از شکست در جنگ نهاوند در بروجرد سپاهیان خود را مجددا سازماندهی می کند.
بروجرد از زمان حمله اعراب به ایران به بعد در زمره شهرهای استراتژیک در آمده است و حوادث و جنگهای تاریخی فراوانی در منطقه بروجرد و بویژه دشت جنوبی آن سیلاخور به وقوع پیوسته است. در دوران حکومت خلفای اسلامی بر ایران، غرب ایران تحت نام منطقه جبال شناخته می شده است.
این شهر در زمان سلجوقیان مورد توجه زیادی قرار گرفته است و بناهای متعددی در آن ساخته شده است. به دلیل موقعیت خاص این شهر بین اصفهان و همدان و نیز قرار گیری بر سر راه اصفهان – بغداد، ترکان سلجوقی توجه خاصی به بروجرد داشته اند و بروجرد از شهرهای کلیدی قرن پنجم بوده است. بین سالهای ۴۲۲ تا ۴۳۰ قمری نبردهایی بین دیلمیان و سلجوقیان در این منطقه بوجود آمده و علا الدوله دیلمی در بروجرد سپاهیان خود را سازماندهی کرده است. در سال چهار صد و نود و پنج نبردی بین سلطان برکیارق و ترکان خاتون در بروجرد در می گیرد. بروجرد در حمله مغولان به ایران مورد هجوم قرار گرفته و ویران شده است. در سال ۷۹۰ نیز تیمور به بروجرد و خرم آباد حمله کرده و این دو شهر را با خاک یکسان کرده است.
جغرافیا
بروجرد در دامنه بلندترین دیواره زاگرس در ارتفاع ۱۵۵۰ تا ۱۵۷۱ متری از سطح دریا و در ۳۳/۹ درجه شمالی و ۴۸/۸ درجه شرقی واقع می‌باشد. بلندترین نقطه شهرستان بروجرد، در رشته کوه گرین با ارتفاع ۳۶۲۳ متر در غرب شهر بروجرد و پست‌ترین ناحیه آن، در دشت سیلاخور با ارتفاع تقریبی ۱۵۰۰ متر قرار دارد. شهر بروجرد بر کوهپایه‌های زاگرس و در دشت سیلاخور قرار گرفته و از سه جهت شرق، شمال و غرب به کوه ختم می‌شود. قله کوه ولاش با ارتفاع ۳۶۲۳ متر در غرب بروجرد، برنجه با ۳۵۸۵ متر و کوه میش پرور ۳۵۰۰ متر در جنوب غربی بروجرد قرار دارد. قلل دیگر شامل هجده یال با ۳۴۸۷ متر، هیگره با ۳۴۰۰ متر، برف هل با ۳۱۵۰ متر، پیازکاران نیز ۳۱۵۰ متر، سه کوزان (سه قوزان) با ۳۴۴۰ متر، چارشاخ با ۳۳۷۸ متر و شیر برفی با ۳۱۸۸ متر ارتفاع از دیگر ارتفاعات بروجرد می‌باشند. قله شیرمرد با ۲۹۰۰ متر، شانشین با ۲۹۴۴ متر، باغ بیرم با ۲۴۴۰ متر ارتفاع از دیگر قلل مرتفع شهرستان بروجرد می‌باشند. تنها در جهت جنوب و جنوب شرقی است که دشت وسیع سیلاخور قرار گرفته‌است. این شهر و مناطق پیرامون آن به دلیل قرارگیری بر روی گسل سراسری زاگرس، زلزله خیز هستند.
بروجرد دارای آب و هوای سرد کوهستانی با زمستان‌های پر باران و برف و سرد و تابستان‌های معتدل است. تعداد روزهای یخبندان در برخی از نقاط این ناحیه به بیش از ۷۰ روز می‌رسد. بیشترین درجه حرارت در تابستان‌ها ۳۸ درجه و کم‌ترین آن در زمستان ۱۸ درجه زیر صفر برآورد شده که در برخی سالهای سخت، تا ۳۵ درجه زیر صفر نیز رسیده است.
جمعیت
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۲۲۴٬۹۹۷ نفر بوده است.
فرهنگ
ساکنان شهر بروجرد با گویش بروجردی سخن می‌گویند. دانشنامه ایرانیکا، فهرست لینگوییست و حسینعلی رزم‌آرا، مردم بروجرد را بخشی از مردم لر و گویش بروجردی را گویشی از زبان لری معرفی می‌کنند. رودیگر اشمیت گویش مردم بروجرد را به زبان پارسی میانه نزدیک می‌داند. گویش روستاهای لرنشین بروجرد لری است اما تحت فرایندهای آوایی گویش بروجردی قرار گرفته و می‌توان آن را «لری بروجردی» نامید. اقلیت کلیمی بروجرد گویش خاصی از فارسی دارند که که برای شهروندان بروجردی قابل فهم است.
شمار اندکی ارامنه در بروجرد ساکن بوده‌اند که گویشی مشابه با ارامنه جلفای اصفهان داشته‌اند. عبری و ارمنی نیز در شهرستان بروجرد رواج دارند. دانشنامه ویروگرد، گویش مردم بروجرد را گویشی از زبان فارسی معرفی می‌کند. دانشنامه جهان اسلام نیز گویش مردم بروجرد را فارسی با لهجه بروجردی عنوان کرده است. اکثر مردم شهر بروجرد شیعه دوازده امامی هستند. همچنین عده کمی ارمنی و یهودی در این شهر سکونت دارند.
جاذبه ها
مهم ترین جاذبه های بروجرد عبارتند از: گلدشت بروجرد، تپه چغا، تنگه کپرگه، پل قلعه حاتم، تپه قرق، مسجد جامع بروجرد، ارگ بروجرد، پل چالانچولان، بوستان فدک بروجرد....
ره آورد
مهم ترین صنایع دستی شهرستان بروجرد، قالیبافی و قالیچه بافی و ورشوسازی است. محصولات عمده این شهر غلات بویژه گندم، چغندر قند، دانه های روغنی و نباتات علوفه ای است.
اقتصاد
اقتصاد مردمان ناحیه بروجرد مبتنی بر داد و ستد منطقه ای و فرامنطقه ای، خرده فروشی، کشاورزی و دامپروری، خدمات اداری و دولتی و نیز تولید محصولات صنعتی و معدنی است. به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری بر سر راه‌های پر رفت و آمد و نیز مجاورت با مناطق مورد تردد ایلات لر، شهر بروجرد در سده های گذشته از مراکز تجاری مهم منطقه به شمار می‌آمده‌ا ست و بازار بزرگ این شهر، مال التجاره و کاروانسراهای متعددی داشته است.
صنایع قدیمی در بروجرد بسیار رونق داشته اند به گونه ای که هنوز هم برخی از مشاغل صنعتی قدیمی در بازار بروجرد به کار خود ادامه می‌دهند. همچنین بازار بروجرد مشتمل بر راسته بازارهای پر رونق و متعددی مانند جوراب بافها، مسگرها، چلنگرها، دباغ‌ها، چراغ سازها، قفل سازها و غیره بوده است، به گونه‌ای که تا اواخر دوره پهلوی، بروجرد همراه با شهرهایی چون اصفهان، کاشان، دزفول و قزوین به طور سنتی، از مراکز صنعتی کشور به‌شمار می‌رفته است.
برخی محصولات تولیدی بروجرد مانند پارچه های قلمکار، سماور و محصولات قلمزنی ورشو و حتی قفل‌های سنتی تولید شده در بروجرد شهرت بین‌المللی یافته اند. این شهر قطب صنایع و صادرات لرستان به حساب می‌آید و برای نمونه، شرکت داروسازی اکسیر به تنهایی ۵۰ درصد بازار صادرات داروی کشور را در اختیار دارد.
منبع
ویکی پدیا
اقامت 24
پایگاه خبری روزهای بروجرد
ویکی پدیا
