با گسترش موج شهرنشینی در دنیا از سویی و افزونی جمعیت از سوی دیگر، کودکان در تحولات مدرن شهری نادیده گرفته می‌شوند و لزوم توجه به آنها در شهرها بیش از پیش احساس می‌شود. شهر یک واقعیت زنده و پویا است که نباید خود را بر کودک تحمیل کند بلکه باید متناسب با شخصیت او شکل گیرد. در زمینه ارتباط شهر با کودک، نظریات فراوانی وجود دارد که معتبرترین آنها «شهر دوستدار کودک» است که برای اولین بار در دهه 90 توسط یونیسف یا همان صندوق حمایت از کودکان ارائه شده است. در این طرح، وزن بیشتر نگاه‌های عملکردی و کالبدی به شهر بر نقش هویتی آن سایه افکنده است.
منظر شهری شهر دوستدار کودک، با نگاه عینی _ذهنی به پدیده شهر، مشارکت و نقش شهروندی کودکان را مبنا قرار داده و سه راهبرد توسعه زندگی پیاده، فعالیت در فضای جمعی شهری و طبیعت‌گرایی را در راستای افزایش نقش مشارکتی کودکان پیشنهاد می‌دهد. هر یک از راهبردهای شهر دوستدار کودک، شامل سیاست‌ها و اقداماتی است که به ایجاد حس هویت، امنیت، تعلق مکانی و لذت می‌انجامد و شهر را به سوی بستری برای برآوردن نیازهای مختلف کودک و رشد و پرورش همه جانبه او سوق می‌دهد.
تعریف شهر دوستدار کودک
شهر دوستدار کودک دلالت بر وجود وضعیت، امکانات، ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی در یک برنامه یا محیط دارد که بر مبنای حقوق، نیازهای عام و خاص، ویژگی‌ها، علایق و فراهم‌کردن امنیت کافی برای کودکان طراحی شده‌اند؛ از این رو وقتی از شهرِ دوستدار کودک سخن گفته می‌شود، اغلب منظور شهری است که چنین امکانات و ویژگی‌هایی برای زیست کودکان دارد. امکاناتی نظیر پارک‌ها و اماکنی برای بازی کودکان با امنیت کافی، وسایل بازی متناسب با مراحل رشد کودکان، محل‌های عبور و مرور امن در خیابان، مبلمان شهری مناسب، دسترسی راحت به فضاهای آموزشی رسمی و فوق‌برنامه، دسترسی به امکانات ورزشی مناسب و وجود مراکز ارائه خدمات به کودکان دارای نیازهای ویژه و توانایی‌های متفاوت از جمله شاخصه های شهر دوستدار کودک است.
پیمان "حقوق کودک" و مجمع عمومی سازمان ملل
در سال ۱۹۸۹ میلادی نمایندگان شماری از کشورهای جهان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، پیمان "حقوق کودک" را تایید و امضا کردند، آنها متعهد شدند برای تصویب و اجرای مفاد پیمان در کشورهای خود تلاش لازم را به عمل آورند. این عهدنامه به نام "کنوانسیون حقوق کودک" شناخته می‌شود. ماده یک این کنوانسیون مقرر کرده است از نظر این کنوانسیون منظور از کودک، افراد انسانی زیر ۱۸ سال است مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک، کمتر از سن بلوغ باشد.
اوایل اسفند ماه ۱۳۷۲، مجلس شورای اسلامی اجازه ملحق شدن جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک را تصویب کرد؛ برابر بند یک ماده ۳۱ این عهدنامه "حکومت‌ها حق کودک را برای داشتن بازی، سرگرمی، وقت آسایش و استراحت به رسمیت می‌شناسند و کودک می‌تواند به‌طور فعال و آزادانه در امور فرهنگی و هنری در خور سنی خود، شرکت کند." همچنین در بند ۲ این ماده آمده است: "حکومت‌ها به حق کودک برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی توجه دارند و با اقدام‌های خود، آن را پشتیبانی می‌کنند و امکانات مناسب را برای انجام فعالیت‌های فرهنگی- هنری و همچنین اوقات فراغت و سرگرمی کودک فراهم می‌کنند."
در سال ۱۳۷۹ شورای‌عالی استان‌ها به موجب ماده واحده‌ای به شورای اسلامی شهرها پیشنهاد کرد که شهرداری‌ها را در زمینه تحقق شهر دوستدار کودک به انجام اقدامات لازمی موظف کنند. در این پیشنهاد عنوان شد که این طرح در بخش شهرسازی و معماری با پیگیری، تدوین و تصویب قوانین لازم از سوی دستگاه‌های مختلف برای تامین فضای مناسب بازی کودکان در مجتمع‌های مسکونی نوساز یا در حال ساخت دنبال شود.
همچنین تنظیم قوانین رعایت استانداردهای کاهش خطر و حوادث در مجتمع‌های مسکونی، طراحی خیابان‌ها، پیاده‌روها و پل‌ها به نحوی که برای عبور کودکان و وسایل حمل و نقل کودک مناسب باشد پیش‌بینی شده است.
شاخص های یونیسف و شهر دوستدار کودک
یونیسف به عنوان یک مرجع، بر اجرای طرح شهر دوستدار کودک در سراسر جهان نظارت می‌کند. عمده‌ترین وظیفه این سازمان در طرح یاد شده ارتقا و حفاظت از حقوق کودکان است تا اطمینان حاصل شود که در تمام مسائل و فرآیندهای تصمیم‌گیری نظر کودکان در نظر گرفته می‌شود و حقوق آنها پایمال نمی‌شود. یونیسف همکاری با مقامات محلی و شهرداری‌ها را در کشورهای مختلف تقویت کرده و برای اطمینان پیشرفت کار از سازمان‌های غیردولتی در این زمینه کمک می‌گیرد، تا رویکرد CFC ( شهر دوستدار کودک) از راه‌های مختلف در کشورها گسترش پیدا کند.
یونیسف شاخص‌هایی را برای اجرای این طرح مطرح کرده است که بر طبق آن تامین حقوق کودکان در محوریت قرار دارد، شهر دوستدار کودک مبتنی بر یک حاکمیت محلی است، پارک‌های موضوعی دارد و به کودکان اجازه می‌دهد آزادانه به بیان عقاید خود بپردازند، در این شهر تصمیم گیری بر عهده کودک است.
مراقبت‌های بهداشتی کودکان، مسئله دیگری است که در این طرح مورد حمایت قرار گرفته است، به این صورت که دولت‌ها باید امکانات بهداشتی از قبیل آب سالم و سرپناه مناسب برای زندگی کودکان را فراهم کنند. محافظت کودکان از خشونت و سوءاستفاده از دیگر ویژگی‌های این طرح به‌شمار می‌آید، باید به کودکان برای دیدار و بازی با دوستانشان اجازه داده شود و آنها در رویدادهای فرهنگی و اجتماعی شهر مشارکت داشته باشند.
ایران و شهر دوستدار کودک
در سال ۱۳۸۶ دولت جمهوری اسلامی ایران تعهدی را به صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) داد و شهر تهران نیز به طرح شهرهای دوستدار کودک ملحق شد.
برابر مفاد این الحاق شهرداری تهران برای هدایت پروژه شهر دوستدار کودک در شهرهای خاورمیانه و شمال آفریقا به‌عنوان دبیرخانه، پذیرش مسئولیت کرد؛ البته این برنامه با کمی تاخیر در سال ۱۳۸۸ به تصویب شورای اسلامی شهر تهران رسید و شهر فعالیت‌های خود را در راستای محقق شدن "شهر دوستدار کودک" آغاز کرد. از جمله مواردی که در این مصوبه مورد توجه قرار گرفته، استانداردسازی مبلمان شهری به‌ویژه وسایل خاص کودکان (ورزش، تفریح و بازی) است.
در سال ۱۳۸۹ طرح شهر دوستدار کودک در شورای‌عالی استان‌ها به تصویب رسید؛ در این مصوبه با توجه به تاکیدهای دینی، اهمیت حقوق کودکان در دین اسلام و با استناد به وظایف قانونی شورای اسلامی شهر به‌خصوص ماده ۷۱ قانون تشکیلات، شورای‌عالی استان‌ها به شوراهای اسلامی شهرها پیشنهاد کرد تا شهرداری‌ها را در زمینه تحقق شهر دوستدار کودک موظف به انجام اقدامات لازم با لحاظ شرایط مقرر در مصوبه کنند.
در تبصره چهارم مصوبه نیز شهرداری تهران موظف شده است اعتبارات مورد نیاز برای اجرای مطلوب این مصوبه را در ردیف‌های مربوط در بودجه سنواتی شهرداری پیش‌بینی و لحاظ کند.
موانع مقابل شهر دوستدار کودک
آلودگی‌های محیطی و فقدان امنیت و ایمنی لازم از جمله مشکلات پیش روی کودکان در شهرها و به‌ویژه کلانشهرهای بزرگ نظیر شهر تهران است، برای واژه کودک تعریف خاص و مشخصی تعیین نشده است و در قانون اساسی به عنوان قانون مادر، هیچ ماده‌ای مشخصا در مورد کودکان وجود ندارد و درخصوص حقوقی همچون حق حیات، مسکن و کار از عبارت "هر فرد" استفاده می‌شود.
مصداقی نیز تحت عنوان "حقوق کودک" در قانون اساسی آورده نشده است، بنابراین حقوق کودک را باید از قوانین و مقررات مرتبطی که در این باره تصویب شده است مانند قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب ۱۳۸۱، قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست و بدسرپرست مصوب ۹۲ استنباط و دریافت کرد.
اگرچه طراحی فضاهای شهری و توجه به جنبه‌های کالبدی شهر، ضرورت دارد، اما چنانچه قصد داریم شهری داشته باشیم که دوستدار کودک باشد، در ابتدا باید کرامت و منزلت همه ساکنان شهر محقق شود زیرا کودکان در دامان پدران و مادرانی بزرگ می شوند که جزو شهروندان شهر هستند و تضمین سلامت روحی و جسمی آنان با برخورداری از حقوق شهروندی گامی اساسی در راستای تحقق شعار شهر دوستدار کودک است؛ به عبارت دیگر شهر دوستدار کودک یک شهر دوستدار انسان است.
اولین شهر دوستدار کودک در اروپا و ایران
تحقیق در حوزه شهرهای دوستدار کودک، به ویژه در اروپا، از سال های 1980 به بعد مورد توجه قرار گرفت. عمده این تحقیقات در راستای تخصیص حق شهروندی به بچه ها و رسیدگی به خواسته ها و نیازهای آنها بود. امروزه «شهر دوستدار کودک» (CFC) مورد توجه برنامه ریزان و دست اندرکاران امور شهری قرار گرفته است، چرا که تعداد جمعیت کودکان مناطق شهری جهان (شهرهای کشورهای در حال توسعه) در حال افزایش هستند. پروژه های شهر دوستدار کودک به طور عمده ایجاد فرصتی برای کودکان در راستای شکل دادن و یا تغییر محیط پیرامونشان است. کودکان و نوجوانان به عنوان اعضای جامعه با مجموع های از خواسته ها و نیازهای خاص، استفاده کنندگان محیط ساختگی هستند.
اولین بار در سال 2007 میلادی «شهر بندیگو» در استرالیا از طرف یونیسف به عنوان «شهر دوستدار کودک» و اولین شهری که تمام جنبه ها و ویژگی های یک شهر دوستدار کودک را از نظر یونیسف به خود اختصاص داده بود، معرفی و به رسمیت شناخته شد.
«شهر اوز» در استان فارس برای اولین بار در ایران، به عنوان «شهر دوستدار کودک» در سال 1389 انتخاب شده است. مطالعه موردی شهر قوچان نشان می دهد، قوچان گام های نخستین را جهت تحقق شهر دوستدار کودک طی می کنند؛ 64 درصد کودکان معتقد بودند تعداد زیادی درخت و فضای سبز و وسایل بازی مخصوص کودکان در محله خود ایجاد شود و با ارائه نظرات مختلف ضرورت توجه به مشارکت کودکان در ارتباط با موضوع طراحی و برنامه ریزی محیط های دوستدار کودک را در شهر قوچان مطرح کرده اند. تحلیل نظرات کودکان شهر قوچان به منظور تحقق «شهر دوستدار کودک»، سازمان های موثر و به ویژه شهرداری قوچان را به اتخاذ راهبردهای اجرایی و عملیاتی بیشتر تشویق می کند.
